Júma, 29 Nauryz 2024
Biylik 10590 0 pikir 31 Shilde, 2014 saghat 15:35

Tәuelsizdik ata tarihymyzdy qayta zerdeleudi qajet etedi

       Qazaq memlekettiligi jәne onyng tarihy qay zamanda da zertteushilerding nazarynan tys qalghan emes. Keshegi Resey imperiyasy túsynda atalghan mәsele orys tarihynyng ayasynda, onyng qúramdas bóligi retinde qarastyryldy. Sәikesinshe alasapyran zamandaghy qazaqtardyng tarihy búrmalanyp, Reseyding Aziyany otarlau jolyndaghy sayasaty jymysqy býrkemelendi. 1832 jyly jariyalanghan enbeginde-aq A.IY.Levshin qazaqtardyn  XVII ghasyrdyng sonynda batysynda Edil qalmaqtary, soltýstiginde bashqúrttar men Sibir kazak-orystarynyn, shyghysta  onyng qauipti jauy jongharlardyng shapqynshylyghyna úshyraghanyn jaza kele, «qazaqtar tek qana Úly Petrden kómek kýte alatyndyghyn algha tartyp», tarihy jaghdayda qazaqtardyng bolashaq taghdyryn alyp el Reseymen baylanystyrghan-dy   [Levshin A.I. Opisanie kirgiyz-kazachiih ily kirgiyz-kaysaskih ord y stepey. -Almaty: Sanat, 1996. -S.166]. Múnday sayasat keyingi orys zertteushileri L.Meyer, A.IY.Dobrosmyslov enbekterinde de jalghasyn tapty [Meyer L.Kirgizskaya stepi Orenburgskogo vedomstva. –SPb.: Tiyp. E.Veymara y F.Persona, 1865. -288 s.;  Dobrosmyslov A.I. Turgayskaya oblasti. Istoricheskiy ocherk. T.I-III. –Tveri: Tipo-litografiya P.N.Jarinova, 1898. -358 s.]. Kenestik zamanda osy sayasat aitarlyqtay ózgeriske úshyrady deu qiyn. Óitkeni Alash ziyalylary kótergen qazaq memlekettiligi, ony saqtau jolyndaghy últ azattyq qozghalystar tarihy, ótken ghasyrlardaghy tarihy túlghalarymyzdyng qoghamdyq-sayasy qyzmetteri mәseleleri kenestik jýie talabymen ólshene bastady. 1949 jyly qazaq memlekettiligi mәselesining manyzdylyghyn eskergen E.Bekmahanov ózin synaushylargha:  «Moy kritiky doshly do takogo absurda, chto ony gotovy otkazati kazaham v nalichiy v ih istoriy gosudarstvennosti, demagogichesky utverjdaya, chto kazahy poluchily svoy gosudarstvennosti toliko posle Oktyabriskiy revolusii. Po ih ponyatii, kazahskiy narod, jivshiy na ogromnoy territoriy y iymevshiy ekonomicheskui y kuliturnuy obshnosti, jil vne gosudarstva, kak amorfnaya massa», - degen ómirin qaterge tige batyl  jauap bergen bolatyn [Bekmahanov E. Stenogramma // Sochiyneniya v semy tomah. T.6. –Pavlodar: EKO GhÓF, 2006. -S.299].

        Elimizding tәuelsizdigi ghana halqymyzdyng negizgi memlekettilik mәselesine tarihy shyndyq túrghysynan qaraugha mýmkindik berdi. Búl baghytta qazaq tarihshylary H.Ábjanov,  Z.Qinayat, B.Kәribaevtardyng pikirleri qúndy.

         Sonymen Qazaq memleketi óz bastauyn  úlan-baytaq Euraziya aralyghyn erkin jaylaghan týrki tildes halyqtardyng erkimen, taghdyr ortaqtyghymen, ruhany birligimen, aumaly-tókpeli zamanda úrpaqtar ýilesimdiligimen dýniyege keldi. Memleket eshqashan negizi, tamyry joq jerde payda bolmaytynyn eskersek, Qazaq memleketi saq, ghúndardyng zandy múrageri týrki tildes halyqtar qúrghan qaghanattar, qypshaqtar iyeligi, Aq ordanyng jalghasy boldy. Ol Qazaq atauymen alghash ret payda bolghan memleketting qúryluyna yqpalyn tiygizdi. 1465-1466 jyldary qúrylghan Qazaq memleketi - úzaq jylghy tabighy damudyng zandy nәtiyjesi.  Tarihshy Zardyhan Qinayatúly: «Al Qazaq memleketi, qazaq últy-Joshy úly­synyng әskery sol qanaty, Aq Orda dәui­rinde «Alash Eli», biyleushisi Orys han – «Alash han» atandy. «Alash» atauy- qazaq atauynyng tikeley balamasy. Búl men ash­­qan janalyq emes, ony Qadyrghaly Ja­­layyr, Sh.Uәlihanov, Mәshhýr Jýsip Kó­peevter әldeqashan aityp ketken. Búl turaly parsy, monghol, orys derekterinde jet­kilikti materialdar bar. Biraq Qazaq handyghy qazaq memlekettiligining bastauy da, son­­­ghysy da emes. Saq, Ýisin dәuirinen bas­tap, býginge deyin ósip-ónip kelgen diy­na­mikalyq qú­bylys», - dep týiindegen-di [Zardyhan Qinayatúly: «Alash» – qazaq atauynyng tikeley balamasy» //  MINBER. Últtyq internet gazeti. -2013. -2 nauryz]. Sonymen qazaq memleketi qaynar bastauyn býgingi Qazaqstan territoriyasyn sonau kóne zamannan kóship qonyp, túraqty mekenge ainaldyrghan taypalardan, olar qúraghan memleketterden alady.

      Memleketimiz týrli tarihy jaghdaylargha qaramastan, bizdinshe, ózining birtútastyghyn 1780 jyly qazaqtyng Agha hany (Bas hany deuimizge de bolady-Á.M.) Abylay han qaytys bolghangha deyin tolyq saqtady. Abylaydan keyin ghana Resey otarlau josparyn batyl jýrgizuge kiristi. Orys әskerleri ashyqtan-ashyq Kishi jýzdi oirandady, handyq basqaru jýiesin joigha batyl kiristi, Orta jýz hany Uәliyding sonyna әsker saldy, oghan qarsy óz josparymen Orta jýzge Bókeydi han saylady. Múnyng ózi «bodandyq» qysymynyng jana kezenining bastalghanyn anyq dәleldedi. Onyng arty ashyqtan-ashyq Núraly hannyng Ufa qalasyna, Arynghazy hannyng Kaluga qalasyna jer audaryluyna, Syrym, Isatay, Mahambet batyrlardyn, Kenesary hannyn, Nauryzbay súltannyng ólimine úlasty, sony Qazaq memleketining orys imperiyasynyng qúramynyna zorlap enuine әkeldi. Soghan qaramastan halqymyzdyng boyyndaghy azattyq ruhyn, jarqyn bolashaqqa úmtylysyn otarshylar óshire almady.

      Bizdinshe, әu bastan Qazaq memleketi dala demokratiyasynyng ýlgisimen qúryldy. Ol sayasi-ekonomikalyq egemendikti saqtaghan qazaq rulary, olar qúrghan rular federasiyasy, odan әri taypalyq konfederasiyalar odaghymen erekshelendi. Konfederasiyalar odaghy – Úly, Orta, Kishi jýzderden qúralghan Halyq kenesine, Qúryltaygha toghysty. Halyq kenesinde últ mәselesi, tútas eldikti saqtau, jayylym mәseleleri talqylandy. XVIII ghasyrdaghy qazaqtar jayymen jaqsy tanys P.Rychkov: «qazaq rulary emin-erkin kóship jýredi, bastary syrttan joyqyn qauip tóngende, nemese oljagha attanghanda ghana qosylady», - dep anyqtaghan-dy [Rychkov P.I. Istoriya Orenburgskaya (1730-1750). –Orenburg: Tipo-litografiya IYv.IYv.Evfimovskogo-Miroviskogo, 1896. -S.36].  Qazaq tarihynda Tәuke han zamanyndaghy Sayram manyndaghy Mәrtóbe, Kýltóbe, 1710 jylghy Aral tenizi manyndaghy Qaraqúm, 1729-1730 jylghy Ordabasy jiyndary turaly mәlimetter saqtalghan. Halyq kenesinde el senimin aqtaytyn handyq basqaru jýiesining tiregi, onyng basshysy Agha han kópshilik dauyspen saylandy. Búl arada  1767 jyly 14 jeltoqsanda Abylay hannyng Omby әkimshiligine joldaghan hatyndaghy qazaqty basqarghan Agha handar turaly «mening ata-babalarym Baraq han, Jәnibek han, Jәdik han, Shyghay han, Esim han, Jәngir han, Tәuke han, Bolat han, Qayyp han, Ábilqayyr han, Ábilmәmbet han, olardan song endi men Abylay hanmyn» degen joldardy atap ótuge tiyispiz  [RISSM. 122 q., 122/2 t., 1766-1769, 18 is, 189 p.]. Áriyne, tizimde qazaq handyghynyng qúrylu, qalyptasu kezenindegi Kerey, Qasym, Tәuekel handar atalmaghanymen olardyng qazaq tarihyndaghy sinirgen enbekteri tarihy derekterde tolyqqandy hattalghan. Biz ýshin osy derekting manyzdysy alghash ret Agha handardyng retimen kórsetilui jәne onyng Abylay atynan jazyluy der edik. Tarihymyzda Agha handarmen qatar olargha baghynghan kishi handar da bolghan. Bir ghana XVIII ghasyrdaghy aty tarihta qalghan Úly jýzdegi Jolbarys, Orta jýzdegi Sәmeke, Kóshek, Kishi jýzdegi Núraly, Batyr, Qayyp jәne ózge de handar, sóz joq, Agha handargha baghynghan. Búl arada keybir ghalymdar jazghanday, qazaq tarihyndaghy Úly, Orta jәne Kishi jýzder «ýsheui ýsh memleket bolghan» emes [Nasenov B. Qazaqta jýz bolmaghan // Nәsenov B. XVIII tom-XXXIII kitap. Ábilqayyr han (III tarauy). Mәskeu múraghattary sóileydi. Sankt-Peterburgting kitaphanasy sayraydy. –Almaty-Novosibirsk, 2011. -11 b.].   Boluy da mýmkin emes. XVIII ghasyrda qazaq halqy birligi men ishki tútastyghy arqyly ghana antalaghan kórshileri – Resey baghyttaghan qalmaq, bashqúrt, orys-kazaktardan, jonghardan, parsydan, qytaydan, ontýstiktegi handyqtardan aman qaldy. Qytay múraghatynan tabylghan 1762 jylghy Qayyp, Batyr, Núraly handar hatyn jariyalap saralaghan Baqyt Ejenhanúly: «Biyleushilerding danyshpandyghy men patriottyghyna tiyisti baghasyn beruimiz kerek. Olardyng diplomatiyalyq joldau hattary «biz, qazaq biyleushileri óz bastauymyzdy Shynghys hannan alamyz»; «qazaq halqy ýsh jýzge bólingenine qaramastan, biz barlyq quanysh pen qiyndyqty birge bólisemiz» degen jalghyz ghana joghary iydeyamen sugharylghan edi.  Handar men súltandar óz kýshterining bir ghana nәrsede – qazaq elining birliginde ekenin óte jaqsy týsindi»,-degen pikirler bizding memlekettik týsinigimizdi sózsiz keneyte týsedi [Ejenhanuly B. Zapisky syanilunskogo chinovnika // Kazahstanskaya pravda. -17 maya.-2013]. Búl arada Agha handargha layyqty baghasyn beretin uaqyt jetkendigin atap ótemiz. Agha handardyng ózi kishi handarmen, ru, taypalardy basqarghan bi, súltandarmen, memlekettik qúrylymdaghy batyr, jasauyl, tólengittermen, músylman diny ókilderimen tyghyz qarym-qatynasta boldy. Biyleushilerding ózi elden bólektene almady, halqyna tәueldi boldy. Tәuke han sarayynda bolghan orys elshisi V.Kobyakovtyng «qazaqtar óz betterimen jýredi, al Tәuke hannyng tilin azdap qana alady» [Istoriya Kazahstana v russkih istochnikah. Posoliskie materialy Russkogo gosudarstva (XV-XVII vv.). Tom I. –Almaty: Dayk-Press, 2005. –S.431],  al Ábilqayyr hannyng «hannyng tek han ataghynan basqa eshteme joq, qolynda biyligi joq, maldyng arasynda ómir sýrgendey...» [KRO, s.53 ] degen sózderi qazaq ómirindegi halyq pen biyleushiler arasyndaghy nәzik qarym-qatynasty asha týsedi.

     Endigi ýlken mәsele Qazaq memleketining syrtqy sayasattaghy kópvektorly ústanymy. Býgingi tәuelsiz elimizding kópvektorly sayasaty, bizdinshe, óz bastauyn ótken tarihtan alady. Oghan qazaq halqynyng Euraziyanyng ortasynda ornalasyp, әlemdik memleketter – Resey men Qytay tәrizdi iri memlekettermen kórshiles boluymyz әser etti. Sonau XVII-XVIII ghasyrlarda Qazaq memleketi sayasy túraqtylyqty saqtau maqsatynda  Resey men Qytaydan basqa ózimen kórshiles Iran, Aughanstan imperiyalarymen de baylanys ornatty. Óz shekarasyn qorghau, keneytu maqsatynda jan berip, jan alysty. Qazaqtardyng kópvektorly sayasatynyng bir kórinisi retinde 1731 jylghy qazaq-orys kelissózderin ataugha bolady. Ábilqayyr hannyng osy bir sayasatyn Reseymen jasalghan uaqytsha kelisim retinde qaraghan dúrys. Reseyde saqtalghan hannyng hatyn tarihshy A.Isin 2001 jyly Abay jurnalynyng №2 sanynda «Ábilqayyr hannyng hatyn qalay oqyghan dúrys?» atauymen qaytadan audaryp, jana mәtinde úsynghanymen tarihshylar arasynda elenbey, ghylymy ainalysqa kenirek enbey qaldy.  Sondyqtan Ábilqayyr han, onyng janyndaghy tarihy túlghalar atynan jazylghan týpnúsqa hattardy qazaqstandyq mamandargha arnayy audartudy qolgha alghan jón. Óitkeni hannyng keyingi barlyq әreketteri orys sayasatkerleri tyqpalaghan «bodandyq» qamytynan mýldem alshaq ekenin dәleldeydi. Ábilqayyr hannyng Reseyge qaratyp:  «Meni qan maydanda jaulap alghan joqsyn, «orys bodandyghyn» óz erkimmen qabyldadym, Týrkistangha kóship ketsem, orys ýkimeti meni qaytara almaydy», - dep jar saluy [Esmaghambetov K. Alghy sóz. Ábilqayyr han: Anyz ben aqiqat // Ábilqayyr han. Jinaq. Qúrastyrghan K.Esmaghambetov. – Almaty: «Arys»,  2004. -16 b.], Edil qalmaqtary, Jayyq kazak-orystarymen soghystary, bashqúrttardy ózine qosugha jәne olargha qazaqtan han saylaugha kýsh saluy, Iran shahy Nәdirmen 1742-1746 jyldardaghy ózara elshi almasulary, 1746 jyly Nәdirge «orystar jaghynan qysastyqqa úshyraghan shaqta panalau ýshin Besqala qalashyghyn berudi»  súrap hat jazuy [Múqtar Á. Ábilqayyr han jәne Nәdir shah // Otan tarihy. -2012. -№1. -76-77 b.],  osy aralyqtaghy Jonghar memleketimen qúdandaly bolu sayasaty,  ony jalghastyrghan Ábilmәmbet, Abylay handardyng Reseymen baylanysty ýzbey  Qytaymen, Aughanstanmen elshilik almasulary, ózara tiyimdi sauda-sattyqty damytuy qazaqtyng Agha handarynyng tәuelsiz sayasatyn aiqyndaydy [Múqtar Á. Tarih aidynyndaghy túlghalar. Ghylymy maqalalar jinaghy. 2-shi kitap. –Almaty: «Arys», 2013. -101,113,134 b.]. Agha handar Ábilmәmbet, Abylaydyng kópvektorly syrtqy sayasatyn jýz handary tolyqtay qoldady deuimizge bolady. Abylaydyng 1757 jyly Qytay generaldaryna: «Men Orta jýzding hanymyn. Kishi jýz ben Úly jýzdi de mening tumalas bauyrlarym biyleydi», - degen pikirining ózi ishki tútastyqty bildiredi [100 qújat. (Qazaq handyghy men Ching imperiyasy arasyndaghy qarym-qatynasqa baylanysty qújattar). –Almaty: «Sanat», 1998. -176 b.]. Olay bolsa ótken tarihymyzdy jazugha erekshe yqpal jasaghan 1731 jylghy Ábilqayyr han bastaghan, keyin ony Ábilmәmbet, Abylay handar jalghastyrghan qazaq-orys kelissózder tarihyn otarlaushy Resey kózqarasymen emes, janasha últtyq payymmen saralaytyn uaqyt jetti. Kezinde orys tarihshysy, akademik N.IY.Veselovskiy Qazaqstannyng Reseyge qosyluy tarihyn zerttey kele: «Kóshpendilerding kelisim turaly týsinikterining bizding týsinigimizden әldeqayda aiyrmashylyghy bar. Olar ýshin bodandyq degenimiz, eshkimdi belgili bir memleketke eshtenege mindettemeytin, sonday-aq qazaqtardyng paydasyna sheshilgen sauda-sattyqtyng bir kelisimi siyaqty әser etti» [Unkovskiy I. Posolistvo k Zungarskomu hun-taychjy Sevan Rabtanu kapitana ot artilleriy Ivana Unkovskogo y putevoy jurnal  ego za 1722-1724 gody. Dokumenty, izdanie s predisloviyem y priymechaniyem N.IY.Veselovskogo. -SPb. 1887. -S.4] dese, al akademik V.V.Bartolid: «Orta Aziya biyleushileri «bodandyqty» kýshtining әlsizge qamqorlyq jasauy dep eseptedi. Olar ony tek qana tiyimdi mәmile retinde qabyldap, sol kezende moyyndaryna eshqanday da mindetkerlikti alghan joq», - degen qorytyndy jasaghan [Bartolid V.V. Sochiyneniya IH t. -C. 405]. Orys ghalymdary pikirlerin E.Bekmahanov  qazaq elining Reseyge baghynyshtylyghyn aghanyng inige qamqorlyghy ispettes dey kele, «Resey patshasy Anna Ioanovnanyn  irgetasynda «bodan bolu» («poddanstvo»)  degen termin qoldanylghan. XVIII ghasyrdyng birinshi shiyreginde búl sózding maghynasy qazirgiden bólek. Ol kezde «poddanstvo» degen sózdi qamqorlyq dep týsingen, yaghny búl sózdi ózine qaratyp alu nemese otarlau dep týsinbeu kerek», - dep oryndy eskertken-di [Bekmahanov E.B. Sobranie sochiyneniy v semy tomah. Tom 3. (Prisoedeninie Kazahstana k Rossiiy). Pavlodar: TOO NPF «EKO», 2005. –S. 189]. Tarih qazaqtardyng bolashaq ýshin qansha qymbatqa týsse de, Reseymen osylaysha kelisimge kelgenin, ol arqyly soltýstik pen batysymyzdaghy jayylymdardy iyelengenimizdi, Aziyada iri imperiyagha ainalghan parsy shahy Nәdirmen elshi almasqanymyzdy, Jonghariyany jer betinen joyghan Qytaydyng da tilin taba bilgenimizdi, oghan qarsy Aughan shahy Ahmadty da paydalanyp, músylmandar odaghyn qúrghanymyzdy, osynday batyl sheshimder arqyly imperiyalar arasynda ózimizdi aman-esen saqtap qalghanymyzdy da biledi.  Osynsha manyzdy oqighalardyng barlyghy XVIII ghasyrdyng ne bәri 50 jylyn qamtydy. Jenisi men jenilisi qatar jýrgen, babalarymyzdyng týn úiqysyn tórt bólgen tar jol tayghaq keshu jyldarynyng naqty nәtiyjesi  1991 jyly әlemdik qauymdastyqqa engen Tәuelsiz Qazaqstan Respublikasy boldy dey alamyz.

      Qazaq memlekettiligin saqtau barysyndaghy halqymyzdyng birtuar túlghalarynyng qoghamdyq-sayasy qyzmetterin  múraghatta bar qújattarmen shynayy zerdeleu de - kezek kýttirmeytin mәsele. Olardyng birining erligin ekinshisine tanyp, odan qalsa múraghat derekterin búrmalap, tarihy oqighalardyng uaqytyn әri-beri jyljytu, túlghalardy qoldan úlyqtau, jergilikti jerlerden ýlken, kishi batyrlardy qoldan jasau býgingi jaghdayymyzda tarih ghylymyna abyroy әkelmeydi.  Búl arada el aldynda jarqyray kóringen múraghat qújattarynda attary mәngige hattalghan Agha handar Tәuke han, Qayyp han, Ábilqayyr han, Ábilmәmbet han, Abylay handy, 1710 jyly Qaraqúmda danqy shyqqan, 1742 jyly týrkimender qolynan qaza tabatyn Tabyn Bókenbay batyrdy, sәl keyin Ábilqayyr han janynan tabylatyn Shaqshaq Bógenbaydy, Qanjyghaly Bógenbaydy, Shaqshaq Jәnibek pen súltan Jәnibekti, Baraq súltandy, Qarakerey Qabanbay batyrdy, ataqty biyler Tóle bi, Qazybek bi, Áyteke biylerdi jәne ózge de túlghalardyng ómiri men qyzmetin  zertteude qazaqshylyq, bauyrmaldyq emes, tarihy shynayy obiektivtik kózqaras qajet. Túlghalar tarihyn jaza salu nemese naqty dәlelsiz iri zertteulerge qosa salu óskeleng úrpaqty shatastyrady jәne tarih ghylymynyng qadirin ketiredi. Múnday sәtsiz tәjiriybeler zardaby býginde ashyq bayqaluda. Mәselen, býginge deyin Áyteke biyding ómiri men qyzmeti tolyqqandy zerttelmedi, úly hanymyz Abylaydyng 1780 jyly qaytys bolghany dәleldense de, baspasóz qúraldary oqyrmandy әli de 1781 jyly dep shatastyruda, jaryq kórgen ensiklopediyalarda túlghalarymyzdyng ómir sýrgen jyldary da  әr týrli jazyluda.

       Túlghalar arasyndaghy qarym-qatynastarda memlekettik mýddening basym bolghanyn jazatyn uaqyt keldi.  Otandy qorghau mәselelerinde olardyng birlese qimyldaghanyn basa kórsetuimiz qajet. Oghan múraghattyq qújattar da jeterlik.  Mәselen, 1759-1764 jyldary aralyghyndaghy Qytay ekspasiyasyn toqtatu ýshin jasalghan qazaq-aughan baylanysyndaghy Agha han Ábilmәmbet pen Abylay hannyn  Núraly hanmen, keyin 1772 jyly qyrkýiek aiynda Núraly hannyng Agha han Abylaygha Qabylan súltanyn jiberip, qazaq dalasyndaghy qalmaq, týrkimen tútqyndaryn Reseydegi qamaudaghy qazaqtarmen almastyru mәselesin talqylauy ishki birlikti dәleldeydi [Múqtar Á. Abylay jәne Ahmad shah // Egemen Qazaqstan. -2013. -4 qazan]. 1762 jylghy Qytay patshasyna joldaghan hatynda Kishi jýz hany  Núraly: «Qazaqtarda ýsh jýz jәne olardy basqaratyn ýsh han bar. Biz Ábilpeyiz súltan arqyly onyng jәne Ábilmәmbet, Abylay handardyng Sizdermen ózara senimge qúrylghan qarym-qatynasyn estidik. Biz, Núraly han, Erәli, Dosaly, Qaraghay (Ábilqayyr hannyng balasy. Zertteushiler ony Qaratay dep atap jýr – Á.M.) súltandar Kishi jýzdi basqaramyz. Biz ýsh jýzge bólinsek te jaugha qarsy soghysta bolsyn, beybit ómirde bolsyn әrqashan da birgemiz. Sondyqtan biz de, ózge jýzderdey Sizdermen qarym-qatynasymyzdy bekitkimiz keledi»,- dep elshilerin jibergen [Ejenhanuly B. Zapisky syanilunskogo chinovnika // Kazahstanskaya pravda. -17 maya.-2013].  Qytay derekterimen tanys shyghystanushy K.Hafizovanyng «Abylay han Baraq súltan Ábilqayyr handy óltirgennen keyin de arazdasushy toptar arasyndaghy senimdi qarym-qatynasyn saqtay bildi. Ol Sindiktermen bolghan kelissózder barysynda Núraly hannyng bedelin ósirdi  jәne ony ýnemi Qytay baghytyndaghy qadamdarymen aqparattandyryp otyrdy. Abylay han ishki sayasy tepe-tendikti jәne kórshiles alyp derjavalar arasyndaghy syrtqy sayasy baylanysty saqtay bildi», - degen qorytyndysy tarihymyzdyng betterine jana tújyrymdar jasaugha mýmkindik beredi  [Hafizova K. Posoliskie svyazy Abylaya s Sinskoy imperiey // Mysli. -2013. -№11 Noyabri. –S.35].

        Qoryta kelgende, tarih ghylymy aldynda elimizding bay shejiresi men tarihyn әlemdik dengeyde qarastyru kýrdeli mindeti túr. Osy jolda elimizding eldigin, qadir-qasiyetin saqtaghan, býgingi baylyghymyz ata mekenimizdi ózimizge búiyrtqan, túlghalarymyzdyng Qazaq memleketin saqtau jolyndaghy enbegin tarih aiqyndaghan ata-babamyzdyng erlikterin esh boyausyz, alyp-qospasyz taygha tanba basqanday etip, súryptalghan dәiek-derekter negizinde jazatyn, ony kenirek nasihattaytyn uaqyt jetti.  Jahandanu zamanynda Elbasy kótergen Mәngilik el iydeyasynyng týbinde  últ birligi men babalar amanaty, kórshiles shet eldermen beybit ómir sýru, ótkennen sabaq alar qatparly tarihymyz jatyr. Ony tolyqqandy óskeleng úrpaqqa shynayy jetkizu tarihshy qauymynyng basty mindeti bolmaq.

Ábilseyit Múqtar,

tarih ghylymdarynyng doktory, professor

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1564
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2260
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3538