Júma, 29 Nauryz 2024
Bú ne mazaq? 11282 3 pikir 17 Qyrkýiek, 2014 saghat 07:24

RUDY SANAP, QAZAQTY AZAYTYP JÝRGEN KIM?

 

Birshama sayttardan «Tәuelsiz sarapshylardyng esepteuine qaraghanda arghynnyng jan sany-  509 myn» degen maqala kózge týsti. Aty- jónderin tiri jan bilmeytin, eng bolmasa qúlaghy qyltiyp kórinbeytin osy qúpiya «tәuelsiz sarapshylar»  naymandy da osy mólsherde dep jazghan aldynda. Shynymdy aitayyn- tiksinip qaldym. Qazaq halqynyng songhy bir ghasyrdaghy demografiyalyq ósiminen az- maz habary bar kez- kelgen adam qazaq rularynyng sanyn azaytu bastalghanyn, sayyp kelgende, búl qazaqtyng ózin azaytudyn  amaly ekenin anyq týsinedi. Biz biletin arghyn 509 mynnan eng kemi 4 ese artyq. Al ýnemi ósip otyrghan nayman býginderi 3 millionnan artyq deydi keybir esepter.

Sózimizdi dәleldeyik. 1897 jyly orys patshasy alghashqy halyq sanaghyn ótkizip, 4 million 49 myng qazaqty tirkeydi. Óz basym múny da azsynamyn. Say- salany quyp ketken qazaqty orys týgeldey terip aldy ma eken? Bolystar shynyn aitpaghany anyq. Sebebi, jan basyna salyq salynady. Al salyqty azaytudyng bir tәsili- jan sanyn azaytu. Onyng ýstine patshanyng bir sayasaty- búratana halyqtardyng jan basyn azaytyp kórsetu ekeni jәne bar. Biraq, tarihy derek bolyp 4 million 49 myng qazaq qabyldanyp keledi. Keliseyik.

Endi M. Tynyshbaevtyng 1917 jylghy sanaghyna keleyik. Múqang 5 miilion 930 myng qazaqty sanap beredi (M. Tynyshbaev. Materialy k istoriy kirgiyz- kazahskogo naroda. Tashkent 1925 g. 63 str.). Múnyng 890 myny- arghyn, 830 myny- nayman. Sonda1897 jyldan 1917 jylgha deyingi jiyrma jyl ishinde qazaq 1,839,906 adamgha nemese mólsheri 40 payyzday ósken. Demek, qazaq sany mólsheri:

                     1937 jyly- 8 millionday;

                            1957 jyly- 11 millionday;

                            1977 jyly- 16 millionday;

                            1997 jyly- 26 millionday;

                            2017 jyly- 34 millionday

boluy kerek edi. Qazirgi jer- әlemde barymyz- 18 millionday ghana dep jýrmiz. Sonda qalghan qazaq qayda? Osy naqty san ba? Ras, ashtyq oryp týsirdi, әsirese Arqada otyrghan arghyn, kerey, qypshaq jartysynan aiyryldy dep jýrmiz, basqa da sebepter aitylady. M. Tynyshbaev 1917 jyly Qazaqstannan tysta, Horezmde- 100 myn, Búqarada- 400 myn, Qytayda 450 myn, Aughanstanda- 100 myng  barlyghy 1 millionnan astam  qazaq túratynyn da jazyp ketti. Búlar ashtyqqa onsha úrynghan joq, әdettegidey ósip- óndi. Demek, qazaq dalasyndaghy sanymyz 1917 jyly 5 millionnyng manayynda. Endeshe osynsha halyqtyng jartysy ashtyqtan óldi, bas saughalap taghy da shet el asty desek te Qazaqstanda;

1937 jyly- 3 millionday;

1957 jyly- 4,5 millionday;

1977 jyly- 7,5 millionday

boluy tiyis edi. Mening oiymsha osynday boldy da. Osy kezennen keyin bala tuu azayghany ras. Sonyng ózinde de Qazaqstanda

1997 jyly- 10 millionday;

2014 jyly- 14 millionday

qazaq túruy tiyis. Al 1917 jyly shette jýrgen 1 million qazaqqa ashtyq kezinde, Hrushevting Ózbekstangha qazaq jerin bergeninde qansha qazaq baryp qosylghany jóninde naqty aqparat joq. Mólsherlep 500- 700 myng dep jýrmiz. Sonda 1917 jyldan bergi ósimi, keyin qosylghany bar býgingi kýni syrtta eng kemi 10 million qazaq bar. Endi eseptesek bar qazaq 24 millionday. Biraq múnyng qanshasy ózbek, qyrghyz, noghay bolyp jazylyp ketkenin kim eseptepti?

 

2009 jylghy sanaqta Qazaqstandaghy qazaqty 10 098 600, nemese bar halyqtyng 63 payzy dep kórsetipti. Múnyng ózin san qúbyltqanyn bәrimiz bilemiz. Kózimizdi baqyraytyp qoyyp ýsh ret azaytty. Osy azaytular, myna ayaq asty shygha kelgen «tәuelsiz sarapshylar» qazaqty, qazaq  rularynyng jan basyn kemituding ýlken astary baryn kórsetpey me? Búl kimge tiyimdi? Eng aldymen oigha oralatyny- jazylmaghan zangha ainalghan, әlem júrtshylyghy moyyndaghan bir qaghida bar. Ol kez- kelgen memlekette bir halyq 70 payyzdan assa, ol sol últtyng múrat- mýddesi alghy kezekke qoyylatyn bir últty memleket bolyp sanalady. Mysaly: Qazaqstanda qazaq 70 payyzdan assa biz bir últty memleket atanamyz. Meninshe qazaqtardyng sany elimizde 70 payyzdan asty. Búghan  ishqúrty bar « tәuelsiz sarapshylardyn» kózi jetip otyr. Sondyqtan da kelesi joly «Dulattar- 300 myn» dep jazary sózsiz. Sóitse, Qazaqstandaghy eng jan sany mol ýsh ru bar joghy 1 300 000 myng bolady. Álimsaqtan belgili arghyn, nayman, dulat qazaqtardyng 60- 70 payyzyn qúraydy. Onday bolsa Qazaqstanda pәlenshe million qazaq túrady degen 2009 jylghy sanaq týbirimen ótirik, odan bergi  týgenshebay degenderimiz de shyp- shylghy jalghan, ózge últtar әli de basym memlekette ómir sýrip jatqan bolyp shyghamyz.

Mine, әldekimderding kóksegeni. Bizding әrtýrli assambleyalar qúruymyzdyn, әr týrli últtyq mәdeny ortalyqtardy jamyratyp jibergenimizding jemisi. Sonau, 1991 jyldary Jetisuda orys, ukraiyn, tatar, úighyr, taghy da basqa mәdeny ortalyqtar qúryla bastaghanda tikeley qarsy bolyp edim. Búlardyng bastapqyda mәdeniyet dese, erteng sayasy ortalyqqa ainalatynyn eskertkenmin. Aytqanym shyn keldi. Osy ortalyqtardyng basyn qúraghan « Qazaqstan halyqtarynyng assambleyasy» qazaqtyng bir mәselesin kótergenin estigeniniz bar ma?

Mening әzirshe týsingenim osy. Sizding ne qosarynyz bar?

 

Kamal Ábdirahman

Abai.kz

 

3 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1579
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2280
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3606