Júma, 19 Sәuir 2024
Ádebiyet 19748 0 pikir 1 Sәuir, 2014 saghat 16:47

ABAYDYNG TÚNGhYShY - AQYLBAY

Surette: Abay úldary Aqylbay jәne Maghauiyamen birge

Aqylbay - Abaydyn Dildә atty bәybishesinen 1861 jyly tughan túnghysh balasy. Dildәdan Aqylbaydan basqa Ábdirahiym (Ábish), Maghauiya degen balalary bolghan. 

Qúnanbaydyng kishi әieli Núrghanym, ózinen bala bolmaghandyqtan, Aqylbaydy kishkene kýninen óz bauyryna basady. Aqylbay tughanda Abaydyng ózi de jas, jana otau iyesi edi. Sóitip, Aqylbay jas kýninen Núrghanym tәrbiyesinde bolyp, Qúnanbay balasy Qúnanbaydyng kenje toqalynyng erkesi atanyp ósedi.

Aqylbaydy Núrghanym jas basynan betimen jiberip, asa sholjyng erke bala etip ósiredi. Aqylbaydy tek 9-10 jas shamasynda, Qúnanbaydyng ukaznoy moldasy atanghan Ghabithangha oqugha beredi. Aqylbay 4-5 jylday moldadan oqu oqidy. Odan әri oqymaydy. Aqylbay bir jasynan bastap, Núrghanym qolynda óskendikten jәne Abaydyng 16 jasynda tughan balasy siyaqty emes, aghayyndas Yrghyzbaydyng bir myrzasy siyaqty kórinedi. Qúnanbay ózimen teng jerden qyz aittyryp, Aqylbaydy ýilendiredi.

«Ózimen teng jer» degen sózimizdi týsindire keteyik. «Birjan-Sara» aitysynda Saranyng auzynan aitylghan:

daydan qoryqqan Arghyn osal demes,
Qaradan han bop shyqqan Qisyq erdi, - degen sóz bar.

Qisyq Tezekúly Nayman ishinde Múryn ruynyng basshy adamy. 1844 jyly qúrylghan Kókpekti (Semey oblysy) okruginen agha súltan bolypsaylanghan. Sondyqtan Qisyqty: «Qara qazaqtan shyghyp, han bolghan» dep dәripteydi.

Nayman ruynyng shejiresin ólenmen jazghan Qyryqmyltyq Sýleymen bi, Qisyq shejiresin bylay tartady:

…Kóshkimbaydyng balasy Tezek deydi,

Tezek úly Qisyq han nayman bilgen.

Úmaqan, Qasen, Álseyt, Nýrpeyister –

Tórteui han balasy ýlgi kórgen.

Qúnanbay, ózi siyaqty qaradan shyghyp «han» bolghan, yaghny agha súltan bolghan, ózimen tendes Qisyqtyng Júmaqan degen balasynyng qyzy Iziqangha qúda týsip Aqylbaydy ýilendirgen.

Ýilengen Aqylbaygha enshi bólip berip, Qúnanbay búl balasyn da jeke bir auyl etedi. Búl kezderdegi biraz jyl, Aqylbay siyaqty Qúnanbaydyng jana otau kótergen myrzasynyng auyly bolyp, sauyq sayranmen ótedi. Jasynan kórgen tәrbiyesi, úshqan úyasy, Qúnanbay aty Aqylbaydy masattandyrady. Aqylbay jas kýninen talantty dombyrashy, ólenshi de bolady. Biraq ol Qúnanbay ataghyna, naghashylarynyng ata aruaghyna masattanatyn. Búl kezderdegi Aqylbay aitatyn óleng saryny:

Naghashym er Qazybek әulie ótken,

Faniyden uaqyt jetip o da ketken.

Sasqan jan jer shetinen babam desem,

Aruaghy kóz ashqansha kelip jetken, - degen siyaqty bolatyn. 

Aqylbaydyng «Naghashym er Qazybek» deytini: Qaraqesek, Qazdauysty Qazybek bi, onyng balasy Tilenshi bi, Tilenshining balasy Alshymbay bi, Alshymbaydyng balasy Jýsip. Jýsipting qyzy Dildәgha 1860 jyly Abay ýilengen. Abaydyng Dildәdan tughan túnghysh balasy Aqylbay.

Aqylbaydyng jas kýninen әkesi Abaydan aulaq óskenin, onyng aq kónil anqaulyghyn paydalanyp, Abay dúshpandardy әke men balanyng arasyna ot jaghyp, zúlymdyq aila jasap, ekeuin mýldem ajyratpaq ta bolghan.

Abay balasynyng osynday minezderine, jasynan kórgen jaghymsyz tәrbiyesinen payda bolghan әdetterine qatty keyip «Ata-anagha kóz quanysh» degen ólenin (1890) jazady.

Abaydyng búl óleni talpynbay jýrgen talantty Aqylbaygha ýlken oy salyp, qatty tolghantady. Búl kezde Abay auyly naghyz ýlken ýlgili mektepke ainalghan bolatyn. Aqylbay jigit aghasy bolyp qalghan kezi de edi.

Endi búdan bylayghy Aqylbay ómiri Abay aldynda aqyn shәkirt bolyp, ózining talantty inilerine aqyn agha, Aqyl agha atanyp ótedi. Aqylbay asa sheber muzykant, dombyra, garmoni, skripkagha jýirik, maqtauly ónerpaz bolady.

Qúnanbaydyng myrzasy atanyp, «búlghynnan ishik kiyip» búlaqtap ótkizgen maghnasyz ómirin Aqylbay qaljyn-shyny aralas: Aqylbay Abay tóniregindegi әrjaqty talantty shәkirtterining biri. Aqylbaydyng aqyndyghymen birge әn shygharatyn kompozitorlyq óneri de bolghan.

«Aqylbay sauyqshyl әnshi, skripkashy bolatyn… Dombyragha qazaqtyng eski kýileri: «Azamat qoja», «Búlang jigit», «Bes tóre», «Asyr qalsha» degen kýilerdi tartatyn.

Óz oiynan shygharghan biz biletin eki әni bar. «Birinshisi, «Ishik kiydim búlghynnan kәmshat jagha». Ekinshisi, mynanday ólenmen aitylady:

Matay da alys birtalay jer degen son,

Bir әn tauyp Álekem ber degen son.

On minutta oiyma osy әn týsti,

Qapash-qúpash kónildi sermegen son.

Búl keyingi әndi Matay eline, Abaydyng bir balasy, Aqylbaydyng inisi Túrashtyng qaynyna, kýieu joldas bolyp bararynda әnshi Álmaghanbet: «Aqyl agha, bir jana әn tauyp bershi», - degende qolma qol aityp bergen әni eken.

Aqylbaydyng aqyndyq atyn tarihta qaldyrghan onyng poemalary. Aqylbayda bizge mәlim onday poemalar ýsheu. Ol: «Daghystan» (Kәri Jýsiptin»), «Zúlys», «Jarrah batyr».

«Daghystan» poemasynyng taqyrybyn aqyn shәkirtterine Abay ózi úsynady. Búl poemany jazugha Aqylbay, Maghauiya, taghy birer shәkirti kirisedi. Poemany bәrinen búryn jazyp shyghyp, oqyghan Aqylbay bolady. Aqylbay jazghan «Daghystan» Abaygha jәne barlyq aqyn shәkirtterge únaydy da búl taqyrypty mengergen Aqylbay dep úigharady.

Aqylbay jas kezinde tórt-bes jyl Qúnanbay auylynyng moldasynan eskishe oqyp hat tanyghannan basqa, úzap oqymaghan. Abaydyng ýlgi-ónegesimen Aqylbay zamanynyng sanaly azamaty, әdebiyetke shyn berilgen aqyn bolady. Abaydyng әdebiyet, óner-bilim jayyndaghy, adamgershilik, mәdeniyet jayyndaghy ósiyeti Aqylbaydyng dýniyege kózin ashady. Ásirese, orys mәdeniyetinen ónege aluy, orys әdebiyetinen ýlgi alyp ósui, aqyndyq talantyna keng jol ashady. Aqylbay Abay ósiyetin tyndap qana emes, óz betimen orys aqyndaryn oqugha, tereng týsinip úghugha qoly jetedi. Pushkin men Lermontov Aqylbaydyng sýiikti aqyndary bolady. Osynday úly aqyndardy oqyp, ónege alghan Aqylbay qazaq әdebiyetinde túnghysh Kavkazdy jyrlaghan aqyn.

Aqylbay, ústazy Abaydyng aqylymen tau halqynyng ómirinen «Daghystan» (Kәri Jýsip»), Afrikadaghy zúlystar jayynan «Zúlys» siyaqty tamasha romantikaly poemalardy jazyp, qazaq әdebiyetinde poema janrynyng jana týrin damytqan, talantty mәdeniyetti aqyn.

Aqylbay әkesi Abaymen birge 1893-1894 jyldar Semey qalasyndaghy bastauysh bilim beru isine qamqorlyq jasaytyn Qoghamnyng tolyq mýshesi bolady. Sóitip óz túsynda mәdeni-aghartu isine qatynasqany bayqalady.

1895 jyly Ábdirahman ólimine jazghan joqtau óleni, keyin 1904 jyly inisi Maghauiyanyng qaytys boluyna shygharghan joqtauy da saqtalghan. Biraq, negizinde Aqylbaydy talantty aqyn etip tanytqan onyng belgili poemalary: «Daghystan» (Kәri Jýsip), «Zúlús», «Jarrah batyr». Búl shygharmalardyng ishinenbizge tolyq jetkeni tek «Daghystan» ghana, «Zúlús» poemasynyng basy saqtalsa, «Jarrah batyr» týgeldey joghalyp ketken.

Aqyn ómirining songhy jyldary auyr qayghymen ótti. Áyeli qaytys bolady. 1895 jyly inisi Ábdirahim (Ábish) qaytys bolady, 1904 jyly ekinshi inisi Maghauiya qaytys bolady. Maghauiyanyng sonynan kóp keshikpey әkesi qaytys bolady.

Aqylbay Abay óliminen qyryq kýnnen son, әkesining qyrqyn bergen kýni, 1904 jyly 43 jasynda Semey qalasynda kenetten qaytys bolghan. Aqylbay beyiti Semey oblysy, Abay audany, óz qystauy – Tyshqan búlaghynyng qasynda.

Aqylbaydan ýsh bala bolghan: Álimqúl, Áubәkir jәne Israiyl.

 

Ádebiyetter tizimi:

Aqylbay // Abay: Ensiklopediya.- Almaty: «Atamúra», 1995.-68-69 b.

Aqylbaydyng aqyndyghy: Abay – 165 j. // Ertis óniri. - 2010. - 11 shilde. - 12-13 b.

Áubәkirova N. Aqylbaydyng aqyndyghy // Semey tany . - 2011. - 17 mamyr. - 3 b.

Beysembaev M. Ári aqyn, әri kompozitor // Semey tany.-1981.-18 noyabri.

Erdembekov B. Aqylbaydyng aqyndyghy // Ertis óniri. - 2010. - 11 shilde. - 12-13 b.

Júmaliyev Q. Aqylbay Abayúly // HUIII-HIH ghasyrdaghy qazaq әdebiyeti.-Almaty, 1971.-389-405 b.

Múhamedhanov Q. Abaydyng aqyn shәkirtteri.- Almaty, 1993.-224 b.

kazadebiet.kz  

0 pikir