Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Qogham 8656 0 pikir 24 Sәuir, 2014 saghat 10:18

QYRYMGhA QATYSTY SAU ORYSTYNG KÓZQARASY: «ESUASTYQTYNG IYSI ANQIDY»

Maghan búryn bar zúlymdyq Kremlide sekildi kórinetin. Endi songhy ýsh aida aqymaq emes degen jandardyng bastarynda qanshama boqtyqtyng borsyp jatqanyn bayqadym.

Qyrym turasynda eshtene jazghym kelmegen, dәliregi, jazghym kelse de, ózimdi tyiyp kelgem, sebebi qanshama nәrse jazyldy, dúrysy da, memleketting bylshyly da qaymaq sekildi betine shyqty, búghan alyp-qosarday eshtene kórmegem. Biraq mening esi dúrys degen tanystarym әleumettik jelilerge sýngip ketti de, mitingide týkirigi shashyray sóileytin zeynetkerlerden de kórine qoymaytyn ózderining naghyz bet-jýzin aiqyndady.

Men búl posty jaza otyryp, eshkimning de uәjine nemese qauesetine sýienbeymin. Qolymyzda eki aighaq bar — Ukraina Yanukovichti qudy jәne Resey Ukrainadan Qyrymdy jymqyrdy.

Birinshi. Ukraina. Búl óz zandary, azamattary men federaldyq qúrylymy bar bógde el. Bizding búl elde kýrdeli jaghday tuyndaghan sәtti paydalanyp Qyrym týbegin jymqyruymyz ýderisti sýikimdi etpeydi. Elestetinizshi, Bolotnoyda miting bolyp jatqanda, Japoniya aldy da әskerin Kuril araldaryna kirgizip jiberdi jәne eki aptadan song aral túrghyndary Japoniya qúramynda qalugha dauys berdi deyik.

Jaghday birdey ghoy. Kuril araldary týrli uaqyttyng búltanymen taypalyq bolsyn, japondyq aumaq bolsyn bizdiki bolyp shyqty, óitkeni, bireu shekara syzyghyn solay syzdy. Endi biz sony bere salar ma edik? Joq. Bolmasa Sheshenstandy? Sol sekildi Ukraina da Qyrymdy bere salmaydy. Orystan basqa onda ukraindar, tatarlar da, basqa adamdar da reseylik zannyng kýshi joq basqa jerlerde de túryp jatyr.

Endi, naqtylap aitayyn,  Ukrainada orystargha degen jaman qatynastyng kókesi ornaydy: orys telearnalaryn qiyady, óitkeni, kýni-týni ótirik pen bylshyldy tyndau kimge de jaqsy emes, baghdarlama óndirisinen orys akterleri týsken filimderdi alastaydy, t.t.
Orys júrtyn qorghaudyng ornyna aqyrynda bizge ne tiydi? Eskalasiya jalghasa berse, әrbir әreket sayyn asa qaterli tәuekelge bas tigetin bolamyz.  Sonda jerdi jiystyrushynyng maqsaty osy ma? Demek, orystardy qorghau kerek degenderding uәji búrys bolghany.

Ekinshi. Qyrym — bizding jer. Al Tatarstan? Kaliningrad she? Qyrym alghash ret 18-ghasyrda bizge qosyldy. Orta Aziya, Kavkaz, Finlyandiya — búlardyng bәri de 19-ghasyrda qosylghan joq pa? Endeshe ne túrys, nege soghyspaymyz? Bolmasa kýshpen alynghandy nege qaytarmaymyz? Qalyptasqan shekarany ózgertuge baghyttalghan qanday presedent bolsa da, býginde Pandora jәshigin ashugha qabyletti (Pandora – ejelgi grekting ýmit pen qayghygha toly miftik jәshik iyesi. -red). Reseydin  Áue qorghanysy Mәskeuding aspanyn ghana qorghay alatynyn eskertip qana óteyin.

Kez kelgen elding bombardirovshikteri kez kelgen qalagha bógelmesten jetedi. Al yadrolyq qaru qoldanysqa emes, býginde sayasy tejeu qúralyna jaqsy jaraydy. Jalpy biz Qyrymdy alyp, odan әri basqa jerlerimizden aiyrylu jolyn bastadyq. Demek, bireulerge bizding әlem kartasynda boluymyz azday,tarihy qarqynda da dúrys ýrdisting bolmaghany ghoy.

Ýshinshi. Qyrym dotasiyalyq aimaq. Ondaghylardyng Reseyden túrmys dengeyi tómen, onda infraqúrylym, óz suy, elektr quaty, deni dúrys ailaq, temirjol   men әuejay taghy basqalary joq. Búl – týbeging caban aqsha túrady degen sóz. Búl pishen aqsha, Olimpiada men 2018 jyly ótetin әlem chempionatynan da qyruar shyghyn. Eger ol jer altyn bolsa, nege 20 jyldyng ishinde júmaq emes, boqtyqqa ainaldy?

Shamasy, odan kurort biznesining injuin jasau onay bolmaghany. Al, esten tandyrar tanymaldyghy bar Sochi, Adler men Tuapse әlemning dayving pen shopingqúmarlary bola túra qyrsyqqanda biz de eshtene istey almadyq emes pe.
Qysqasy, bizding jaghada túryp-aq bilgenimiz, eshbir tabys tappastan taghy 2 million auyzdy qorektendiruimiz kerek qoy. Týbektegi flotty jaldaudan ýnemdesek te, Qyrym ónimderin satsaq ta búl aqshany qaytaru mýmkin emes. Búl bar bolghany – songhy jyldardaghy iri jobalar sekildi talay ponttyng biri.

Týbekting baryn qyrqady, úrlaydy da telikten resmy taspa ólgen shalynyng jeydesinen dambal tigip kiygen zeynetker kempirlerding baqytty jýzderin kórseter. Demek, búl jymqyrudan Reseyding kýsheygenine senetinderdiki de bylshyl.

Qyrymdyqtar Resey ýshin soghysqa baspaydy. Áytpese, jauynger bolsa, әldeqashan bólinip bizge qosylar edi, bolmasa ózderining jaghajaylary men qonaq ýilerin dúrystap alar edi ghoy.

Tórtinshi. Taghy da aqsha jayynda.
Ekonomika. Halyqaralyq sanksiya — búl da týsinikti, bәrin de qymbatyna alamyz degen sóz. Eger múnaydy qúldyratsaq — bizding kóretinimiz toqsanynshy jylghy jaghday,1991 jyldy qúrsaghan bar mәsele, aqshasyzdyq, barter jәne de kim kóringen suvereniytetshil bolyp shygha keleri taghy bar. Ishki kedergiler de belgili. Bizge jana joldar salyp ne kerek, zeynetaqy, dúrys emhana, qúlamaytyn úshaqtar, jýirik poyyz taghy basqa 21-ghasyrdyng shattyghy ne kerek? Bizge negizi 19-ghasyr jaqyn: krepostnoylyq pen imperiyany keneytu degen siyaqty birdeneler.

Býginge deyin ketken shyghyn 243 mlrd. rublding manayynda, búl osy jyldyng basyndaghysy ghana. Búl aqshagha orystardy basqa milliondaghan joldarmen qútqarugha bolar edi ghoy. Eng bolmaghanda mektepter men uniyversiytetter salugha, eng bolmasa jútaghan derevnyalardaghy әjeylerdi deni dúrys qarttar ýilerine kóshiruge bolar ma edi, qúryghanda daryndy balalargha shәkirtaqy tóleudi aitsayshy. Al endi Qyrym bizding zeynetaqy jinaq qorynan aqsha alsa, «sovok» (sovet ókimetin aitady. – red.) zamany qaytyp keldi dey ber. Ol kezde RF-dan basqa odaq respublikalary jaqsy qamtylghany esimizde. Endeshe imperiya ýshin taghy da biylik óz azamattaryn ayaqasty etuge dayyn eken.

Besinshi. Qyrymnyng Reseyge qosylghany, sizderge, mening tanystarym men oqyrmandarym, qaysysyna jaqsy boldy? Men oghan demalugha barmaspyn, jәne de baruym da neghaybyl, odan da Týrkiyagha tartpaymyn ba, onda sayajaylar arzan әri sapaly, Ispaniya ekibastan qymbat,tipti basqa әlem. Ok. Jarar. Bәrin menimen ólsheuge bolmaydy ghoy. Men kórsetkish emespin. Basqalar ýshin qarastyrayyn. Qyrymgha baryp demalushylar ýshin endi reseylik Qyrymda arzan bola ma? Orys әskeri men arnayy qyzmetteri túrghanda onda qauipsizdeu me, ne?

Bizdikiler kinәli bolghan qay oqigha da qymtalyp, bar kinә japa shekkenderge jabylyp shygha keletini ras. Al turisterding 40%   ukraindar bolyp, búghan qosa 10 payyzyn sheteldikter qúraghan turizmdi joghaltudan  jergilikti júrtqa da onay bolmasy mәlim. Resey, әriyne, aqsha beredi, auyzdaryn jabu ýshin. Bizding aqshamyzdy. Menin, sening aqshandy. Áytpese, bireu-mireu Qyrym sharabyn satyp alady deysing be? Búghan deyin ony nege almady?

Sonymen ne payda? Eger de paydany aqshamen eseptesek

Sochiyde ótken olimpiadagha trilliondar bólip, Reseyding bolashaq ondy keypin tanytudyng qanday qisyny boldy, eger de eki kýnnen keyin ol abyroydy Qyrymgha әsker kirgizumen airanday tóksek. Esuastyqtyng iyisi múryn jarady. Jәne de sizding esebinizden, atalghan eki alayaqtyq ta — sizding aqshagha istelip otyr. Álgi әkki bala tarihta qalghysy keledi, oghan búnyng kesirinen qansha auruhana salynbay qalatyny, qansha adamnyng óletini manyzsyz, óitkeni, oqtauly myltyq әiteuir atylady.

Qyrymdy qosqannan Reseyding eshbir túrghynyna payda joq. Reseylik telearnalar soghys tәrtibine kóshken, endi basqa salalar da úzaq uaqyt boyy osylay bolyp qalmaq. Barlyq qoghamdyq kenistik tazartyluda, kim kelispeydi – satqyn, arandatushy jәne fashister bolyp sanalady. Áneki, Ukrain fashisterimen qorqytuda. Soghan Resey qorquda.

Árbir fanattyq týkpirde svastika, sheteldikterdi pyshaqtap, úryp-soghatyn elde «evrey» - jartylay mazaq sóz, al qalghany – hoholdar, churkter,tatarvalar, qyliykózder, aiuandar, chehtar,  — barlyq basqa júrttargha osynday «jaghymdy» epiytetter tiygen.

Aytpaqshy, sender Qyrymdy alghanymyzgha nege quanasyndar, bilesinder me? Óitkeni, bәrine әiteuir birdenemen maqtanu kerek qoy? Al maqtanarlyq eshtene joq, júrdaymyz. Raqattanyp tútynatyn tauardyng bәri sheteldik. Azyqtyng ýshten eki bóligi de solay.

Álemdi qyzyqtyrar sovettik qaru men múnay-gazdan basqa biz eshtene óndirmeymiz. Tek qana bizdegi asa qymbat sport, odan da qymbaty – soghys qana. Finderding qalay maqtanatynyn bilesiz be? Olar el basshysynyng ózderimen birge qarapayym úshaqta úshatynyna maqtanady. Londondyqtar qalay maqtanady, olar merding júmysqa velosiypedpen baratynyna mәz. Al bizge maqtanatyn eshtene joq. Mine, sol sebepti óz bútymen әure bolghyshtyng (onanistin) saltaq dambalyndaghy әshәu Qyrym dese atyp túrady...

Shyn mәninde búnyng bәri qúldyqtyng saldary, sodan reseylik adamdar shygha almauda. Kreativ tap Bolotnoygha shyqty da, bastaryna bir qoyyp edi, bәrine dayyn boldy. Maydangha studentter shyghyp edi, bastarynan olar da alatynyn aldy, bir aptadan song onda da myndaghan adamdar әzir boldy. Áriyne, olardyng bәri emes, arasynda «janashyrlar» boldy, bәri bәrin úgha qoyghan joq, bireuler әriyne әlgilerdi baghyttaghysy, arandatqysy, taghy birdene istegisi keldi. Biraq bolar is boldy.

Jarty million adam shyqty da aitty, «tayyndar kәne, ormangha!» dedi. Endi kez kelgen Yanukovichten keyingi preziydent, osy tәjiriybeni biletin bolady da, bylyqtyng shegi bolatynyn úghady. Jәne de búl ramkalar jyl sayyn taryla týsedi, konstitusiya tarmaqtarymen teneskenshe. Al endi sony Mәskeumen salystyryndarshy.

Konstitusiya bizde ortaghasyrlyq krepostnoylyq kodekspen  tenesude. Mynau bolmaydy, al mynau tek qana barinning rúqsatymen ghana, «búl týrme», «al mynany ber», «saghan biznes ne kerek?» degendey... Ukraindar túrdy da «zae…lo!» («jep bitirdinder!») dey aldy. Jәne de qolgha qaru alsa da qorghanysqa kóshti.

Resey ne istedi? Óz halqynan bezgen adamdy qamqorlyqqa aldy. Bәlkim, onda әlemge aitar Putin turaly da, basqasynyng bylyqtary turaly da әngime jetip artylatyn shyghar... Qanday deni dúrys el óz halqy men eli aldynda kýnәhar qylmyskerdi qorghashtaydy? Áyteuir ishki jaghy dúrys el óitpeytini ayan.

Maghan búryn bar zúlymdyq Kremlde sekildi kórinetin. Endi songhy ýsh aida aqymaq emes degen jandardyng bastarynda qanshama boqtyqtyng  borsyp jatqanyn bayqadym.

Men Ukrainamen soghysqa quanatyn  reseylikting maqtanyshyn aqtaytyn bes tarmaqty atadym. Taghy da keltire týsuge bolar edi jәne olardyng bәri qisyngha sәikespes edi. Reseylikterding qisynnan tys ýsh jaghdayynan basqasy.

Eger de siz Qyrymnyng aqshasyn bólisu arqyly bayyghynyz kelse, — siz esuas emessiz, jay ghana úrysyz. Eger de siz  qúldyraghan ekonomikadan nazardy basqa jaqqa audaryp, reytinginizdi ózge memleketke basyp kiru arqyly kóterginiz kelse, onda siz esuas emessiz, kóp úzamay tarih oqulyghynyng paraghynda «týrmede qaza tapty» degen joldarmen qalasyz. Al ýshinshisi — eger siz Reseymen órkeniyet oiynyn oinasanyz, siz esuas emessiz, siz jay ghana oiynshysyz.

Sonymen, mening qalghan-qútqan qúrmettilerim, oinaugha da, bizding memleketting oinauyn da tyyatyn kez keldi.  Men Putin — bizding preziydent ekenine kózim jetti, óitkeni onyng anau «býrkittikterdi» asyrap aluy, besinshi baghana men konturlyq kartany boyaghyshtau – onyng qarauyndaghy otardyng kópshiligining kýiegin qozdyrady. Jәne de maghan ghúmyrymda myna otardyng ózgeretini neghaybyl degen oy keldi. Maghan imperiyalyq jospardyng qajeti joq, men bar bolghany shoqalaqsyz tegis jolmen jýrgim keledi.

Maghan Qyrym kerek emes, men dýkennen alatyn azyqqa sengim keledi. Men Resey shekarasyna tayau túrghan NATO әskerinen qoryqpaymyn, óitkeni Putinning joldastarynyng úrlyghynan asyryp úrlaugha basqalardyng shamasy joq. Men bar bolghany - ómir sýrgim, tabys tapqym, ony júmsaghym jәne ózim men tuystaryma qamqor bolghym keledi. Mening oiymsha, múndaylar Reseyde dәl me dәl 20%. Shyndyghynda odan da kóp bolar, biraq kópshiligi nauqangha eruge daghdylanghan jәne de «ura» deuge әzir. Onyng ýstine Ukrainadaghy jaghday osy adamdar ýshin múrsat qana.

Eger de Ukraina osydan  aman ótip, onda erkin pressa men kýn sayyn barynsha diktatorlyq baghytqa qayta jazylmaytyn zandary qalsa, onda ol jer ómir sýruge jaramdy әri jaman meken bolmaydy. Kiyev Mәskeuden әdemirek, ashanasy dәmdi, baghasy arzan, ukraindar men  orystar tirlikte bәribir bir birin úghysady, bizdi qanshama nәrse matap tastaghan. Klimat onda júmsaghyraq, ne bolsa o bolsyn, Odessa teniz sharuasyna arnalghan qala.

Europa geografiyalyq taraptan jaqyn, eger ol óz tәrtibin qúqyq pen qauipsizdikke engizse, onda Europa psihologiyalyq túrghydan da jaqynday týsedi. Europada bolyp kelgen adam, óz otany qalay qarsy alatynyn biledi jәne onyng qanday úyat ekeni de ayan.
Bәlkim, qolynan keletinderding Batysqa ketetini de ras bolar. Mәselen, men. Osynda qalyp, birdeneni týzetuge ózim de quana keliser edim, biraq men sekildiler elde tym az. Kópshiligi barghan sayyn qonyrqaylana  әri topastana týsude.

Áyteuir soghys bolmasa jarady.

Vladimir Pozner

http://smotriinfo.net/debilizmom-popaxivaet-trezvyj-russkij-vzglyad-na-krym.html

Orystilinen audarghan – Abai.kz 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2256
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3523