Júma, 26 Sәuir 2024
Ángime 9240 0 pikir 8 Mamyr, 2014 saghat 18:47

Oralhan Bókey. ARYSYN TOSYP ÁLI OTYR

Maghripa kýieuin maydangha attandyrghan jyly ne bary jiyrmagha tolyp edi.

Qayghy-qasiret pen taqsiret qúryghynyng ne ekenin bilip, kýnning kózindey qúbylmaly dýniyening kýidirip te, tondyryp ta jiberetin qúdireti baryn túnghysh ret moyyndap, aghyl-tegil jylaghan  shyn jylaghan jyly da osy. Ol jiyrmagha tolghanyn bilmegen de, el basyna kýn tughan zaual jyldyng tandayda qalar tәttisinen góri ghúmyr boyy kýtylmaytyn zar arqalatyp bergeni ghana esinde. Eger búl ghalamda pendenin: az jasasyn, kóp jasasyn, әiteuir, bir eng qymbatty qimas shaghy bolatyny ras bolsa, kerisinshe mәngi baqa úmyta almaytyn qan jútqan qasiretti mezeti de bolady eken. Maghripa osynyng ekeuining de dәmin tatty. Jensigi bolmasa da taghdyr atty tarantas mingizip әketti ýstine. Taghdyr arbasy kimge jayly, kimge jaysyz.  

Al Maghripa ýshin...

Maghripa kýieuin maydangha attandyrghan jyly jiyrmada edi. Qazir qyryq segizge tolghaly otyr. Biraq sol bir sor manday jyldyng Maghripa ýshin qanshalyq jenil-auyry býgingi mamyrajay kýnde ghana anyqtalyp, bar salmaghyn endi salghan sekildi. Maghripanyng esinde sol jyldyng kýzi tym-tym súrqay janbyrly bolyp, qystyng erte týskeni ghana qalghanday. Jylauyq kýzding yzgharynan góri qayghy-qasiret qantardyng ayazynan beter jan-jarasyn júlqylap múzdatqan, tipti qara qoshqyl aspan da, qara jamylyp kýrsingen kýreng dala da,
qarqaraday qasqayyp túratyn tәkappar tau da qayghydan ezilip, qol-ayaghyn bauyryna
alyp býrisip, qaljyrap jatqanday edi ghoy. Maghripa kýieuin soghysqa attandyryp túryp,
alghash ret kýz lebin sezingen әri osy salqyn da saldaqy lepte sandalghan júrttyng kýnirenisi, ózindey sandaghan jesirding qazirgi nemese búdan sansyz jyldar songhy saghynysh espesi baryn kókiregine týigen. Ol sonda ghana shyn jylastyng ne ekenin bilip, shyn  qayghyrudyn, shyn sarghaya saghynudyng dәmin tatqan, túnghysh ret óz-ózining óksigen
ómirdegi ornynyng qanday jәne qay dәrejede ekenin, ózi ghana emes, barsha
әielderding kayghygha múnshama qara narday berik qúdiretin tanyghan; túnghysh ret
erkek qauymynyng birónkey kýieui sekildi, ary taza azamat qana emes, ash
qasqyrday arany ken, arsyz ekenin de baghamdaghan. Ol ótken emirin әste de esine
alyp esirkep, әldekimge әngimelep kórgen joq. Sherli jyldardyng sheshui әielding әri
nәzik, әri berik júdyryqtay jýreginde shemendeuli. Asyl qazyna bolmasa da
alasapyran jyldardyng syr sandyghy kiltsiz, iyesiz.

Jýrek syrynyng kiltin ol joghaltyp alghan joq, jastyghyn da, mahabbatyn da, ómirining bar bazary men armanyn da maydangha ala ketken jaryna syr sandyghynyng kiltine qosa berip jibergen eken.
Sol Maghripanyng jarty ghasyrlyq ghúmyryn, býgin kez kelgen jesirding taghdyryna
balap, onyng baz keshken jyldaryn jazudy basqalargha, batyldargha qaldyryp, qazirgi
halinen habardar eteyik.

 

...Qara siyr óristen әli qaytqan joq. Baghana taudan mal qúlap, auyldyng ishi azan-qazan bolghanda, әne, keledi, mine, keledimen otyryp qalghan edi Maghripa. Talasyp bayyp batyp bara jatqan kýn astyndaghy Qonyr tóbe kýiip jatqanday jalqyn týske shomylyp, jaz
didarynyng bar ajaryn óz boyyna jinaqtap, bauyryna basyp alypty. Qonyrtóbenin
qyr arqasy altyn shúghylany qiyp, kýnbatys kókjiyekten antalaghan qayatty núrdy arghy
qaptalyna panalatyp, bergi betine qonyr salqyn ymyrt keshin úyalata bastady.
Maghripa osy tóbege kýn salyp qarap kóp túrdy. Maldyng bәri oigha qúlap sarqylyp
bitken be, qybyr etken zat boljanbady. Baghanaghyday emes, auyl ishi tynyshtalyp,
namazsham aldyndaghy qarbalaska kóshken. Ár ýiding aldyndaghy bir-bir siyrynyn
borbayyna jarmasyp, bir-bir aqjaulyqty әiel otyr. Masadan qorghanyp salghan týtin
syzdyqtay kóterilip baryp, kók kýmbezine moynyn soza-soza irip-irip joghalady.
Auada otqa salghan jas ermenning byqsyghan qonysy, siyrdyng iyisi bar. Tau
qoynauynyng kerbez keshi bara-bara inirge ainalyp, ózen jaqtan mayda ghana salqyn
lep ýp etip qalady... Maghripa Qonyrtóbege bettedi.

Anda-sanda "Au-hau" dep taudy janghyryqtyra aighaylaghany estilip, birtindep úzap, qyr asyp bara jatqanyn sezdirgendey ýzik-sozyq talyp shalynady qúlaqqa... Maghripa batysqa
bettedi. Jyldar boyy kóz mayyn tauysyp, sarghayghan sanamen ýmit otyn izdegen
batysqa qara siyrdy izdep endi ózi shyqty. Qara siyrdyng óristen qaytpay qalatyn әdeti
joq edi. Kýn enkeyse boldy, tabyndaghy siyrdyng aldy bolyp, anyrap jetetin:
"Býgin ne qara basty, әlde sidagha týsip qaldy ma eken... Qúday onyng betin ary qylsyn. Aqsyz qaldyrsa, biylghy qys bir qyrgha bizdi de tayatyp tastar".

Maghripa jol tosyp soghysqa attanghan kýieuin ansasa, osy Qonyrtóbege telmiretin. Keyde oghan dýniyedegi bar pәle-jala osy qabaqtyng arghy betinde bolyp jatqanday seziletin. Qúrby qatyndar san reet masaq terip qaytayyq dep sýiregende: "Kórmegenim Qonyrtebe bolsyn", - dep, attap baspaytyn. Osy ishi kepken siyrday tenkiyip jatqan ýlken tóbeni sonau shatqalang shaqta Boztaylaqtyng da asyp ketip, kýni býginge deyin qaytpay qaluy,
tipti búrnaghy jyly qysta ainaldyrghan ýsh eshkisining biri asyp ketip, qasqyr jep ketkeni
oiyna әldenendey sezik úyalatyp, sekem aldyrghan. Sodan ba, әlde Bayjúma
moldanyn: "Búl shanyraqqa keletin zaual - Qonyrtóbening ar jaghynda", - degen kóripkel sózi qamshy bola ma, kýnbatysqa úzaqty jyldar boyy qúrdan-qúr kóz sata qaraghany bolmasa, attap basqan emes.

Bir ýiding bir siyry joghalyp ketse, talshyq eterinen aiyrypyp, ot pen sugha qarap qalghany ghoy. Baghana qara siyr úshty-kýidi joghalyp ketken son, bar pәle-nala osy tóbening arghy betinde jatsa da, Boztaylaqtan janym ayauly ma, ne kórmegen qu bas, kórip aldym
әuselesin dep, belin buyp, bekem shyqqan.

Shylbyrday shúbatylghan jalghyz ayaqjol qabaqtan asyp, arghy kýngey betine qúlaghanda, Maghripa, shynynda da, jýreksineyin dedi. Ghajap-au, osy Jana ýlgi auylynyng bes jastaghy balasyna deyin jasyrynbaq oinap, jiydek terip qanghylestep ketetin. Qonyrtóbe qoynauy zingittey әielding zәresin alghany nesi. Kórer kóz, estigen qúlaqqa úyat. Qayraty tas qaynatatyn әiel mynau jalpaq jaratylysta tek osy Qonyrtóbening arghy betinen ghana qorqady. Búl Qajymúqannyng tyshqannan qoryqqanynday emes, mýldem basqa... basqa... Ony Maghripanyng ózinen emes, soghystan izdeu kerek siyaqty. Eger Qonyrtóbe kýnbatysta
- Boztaylaq songhy ret qarang etip kórinip, qarasy óshken tústa bolmasa, múnshama
jangha jat, tәnge salqyn ýreyli bolyp sezilmes pe edi.

Maghripanyng denesi titirkenip, tonazy bastady. Ymyrt jabylyp, kóz baylanyp qalghan. Baghanaghyday emes, qarayghan-qúrayghan molayyp, әr búta-qaraghan ayday aibar kórsete bastady. Birtindep júldyzdar shyghyp, beyuaqtyng tymyrsaq del-sal kýii jaylady ónirdi. Qara siyr joq.

"...Qasqyr jegir-ay, qayda ghana qanghyp ketting ekensin? Aldynnan shyghyp aidap keler bala-shagham túr ma? Quarghan qu bas... Tirshilik-ay, ómir boyy at izin salmaghan qoynaugha jetelep keldin-au. Siyr týgil, Boztaylaq jýr dese de, batylym baryp, attap baspap edim, keltirding be, degenine kóndirding be, qu ómir... au-hau, au-hau... qasqyr jegir-ay..."

Maghripa qara siyrdy taba almady sol týni. Ertenine baqtashy shal Qonyrtóbening qoynauynda u japyraq jep, ishi keuip ólip jatqanyn habarlady. Osy habardy estigende, Maghripa sazaryp miz baqpady. Kózine jas ta alghan joq. Bar aitqany: "Qayteyin, Qonyrtóbe Boztaylaghymdy da alyp qalghan. "Basqa týsse baspaqshyl"... Biraq... biraq toqsangha kelgen kәri shesheme qiyn boldy-au. Aq balasynan basqa auzyna nәr almaushy edi..."

- Tәit әri! - dedi Qanipa, - ólse óle bersin. Men de ólem.

- Qúdayym-ay, tang netken úzaq edin. Boztaylaq attanghan týni de dәl osylay kirpigim-kirpigime aiqaspay, baqyrayyp jatyp alghan edim. Mal ashuy - jan ashuy degen, tegi, ras pa edin... uh!

Kempir aghash tesekti syqyr-syqyr etkizip beri aunap týsti.

- Áy, Maghash, úiqta, qalqam. Qaytesing joqtan ózgege basyndy auyrtyp.

- Oi, apa-ay, úiqy qúrghyryng qashyp alghaly qashan... Qyryq birden beri... jiyrma segiz jyl.

Ondyq sham ólimsirey janyp túr. Alasha tóselgen alasa ghana aghash ýiding ishi qara kólenke. Irgedegi eki tesekte býk týsip jatqan qos әielding kórpeden dudyray shyghyp jatqan shashy da appaq, bir-birinen aiyrghysyz. Birining shashy qarttyqtan aghardy, birining shashy qayghydan aghardy...

Ýy ishi alakóbeng tartyp túr edi. Shaghyn bólmening әr búryshynda ornalasqan júpyny ghana ol-púldar jarqyldap kóz shaghylystyrmay, qonyrqay semiyanyng qonyr tirliginen habar
bergendey edi.

- Apa, - dedi Maghripa juas ýnmen, - torpaq satyp alamyz ba?

- Torpaghyng ósip, auzyndy aqqa tiygizgenshe... Ózing bil.
Tiyn-siynyng jetse... Kempir osy sózding ózin auyrlaghanday syryldap úzaq jótelip
baryp, demigip jatty. Sosyn ýzilgen әngimesin jalghap: - Ózing bil, Maghash. Maghan
tórt-bes kez aqiyret búiyrsa da jarar. El bar, júrt bar, aruaghymdy qor etpey arulap qoyar. Álgi... Uh, allay, әlgi... Sandyqtaghy sary mayday saqtaghanyndy júmsa, mening ólimimdi tosyp qaytesin, - dedi asa sharshaspen.

Maghripa ýndegen joq. Eki qolyn kókiregine aiqastyra salyp, auyr dem alyp
jatqan kempir sәl ýnsizdikten keyin:

- Qyzym, úiqtap qaldyng ba? - dedi.

- Joq, apa.

- Úiqtasanshy endi, úiqta, janym.

- Ózing de kóz shyrymyn alsanshy, apa.

- Úiqtaytyn kýn de jaqyn qaldy ghoy.
Qara shaldyng qasyna baryp...

- Qoyshy, apa, qorqyta bermeshi!

Ondyq sham ólimsirey janyp túr.
Janyp tausylugha da tayau sekildi. Mynau kәrilik mendegen kempirding qazirgi halindey, ol da birte-birte mәngi tynyshtyq kýige boy úsynyp, óship bara jatqan. Kýn ótken sayyn, ertengi su ishkiliginen góri endigi attanar saparynyng qamyn kóbirek oilap, sol bir júmyr basty pendening qay-qaysysy da qútylyp kete almaytyn mәnzildi kóksep, әiteuir,
alatyn janyndy tezirek al dep, qúdaygha qúlshylyq ete kóksep jatqan. Maghripa úiqtap qalghan sekildi, bir qalypty tynyshty kýide tynystap jatyr. Kempir aghash tesekti jylata syqyrlatyp, ýsh-tórt qozghalyp baryp irgege aunap týsti. Taghy da syryldap, tyq-tyq jótelip, әldeneni kýbirlep, әldenendey ókinishti salqyn kýide jatty.

"Áy, Maghash-ay, sonda Qaysagha ty dedim - kónbedin. Ólmekting artynan ólmek bar ma. Endi, mine, qanyraghan ýide qara basyng qalmaq. Basqa qatyndar ýsh-tórt baygha tiyip jatqanda, Boztaylaqtyng suretin qúshaqtap shashyng aghardy". Ondyq sham baghanaghydan ary basylyp, bolar-bolmas sәule shashylyp túr. Qabyrghada iluli túrghan Boztaylaqtyng sureti de sham sónuge ainalghan sayyn, qara barqyndanyp, qúr nobayy boljanady.

Kempir: "Áy, Maghash-ay, Qaysagha beker-aq tiymedin" dep baryp, tyq-tyq jótelip qaldy. Maghripa bir qalypty tynys alyp jatyr. Tynyshtyq. Mazang dýniyening bәri-bәri de talyqsyp, myzghyp bara jatyr. Zar jaq itter ghana oqta-tekte shәu etip qalady.

"Qaysagha ty dedim".

Kempir syryldap jatyr.

 

 

* * *

Maghripa sheshesining ólimine júmsaymyn dep tirnektep jighang aqashasyna torpaq satyp aldy. Tamyz bastalyp, júrt birer malyna shóp dayyndaugha kiriskende, búl da shalghysyn saylap, býgin-erteng búl dýniyeden kóshem dep jatqan sheshesin sýiep otyryp shyndatyp alghan. Biyl mamyr, shilde ailary qúrghaqshylyq boldy da, oidaghy shabyndyqtyng kóbi
sap-sary bop kýiip qalghan. Búta-qaraghannyng týbin shauyp alayyq degen mýshege sovhoz rúqsat bermey otyr.
Negizgi shabyndyqty tamamdaghan son, qol tartpamen sovhoz malyna shauyp ýiemiz,
sender taudan túrghyzyndar bir-bir shómeleni desken. Astarynda aty bar azamattar shalghysyn taqymdaryna qysyp, әldeqashan-aq attanysyp ketip edi. Ayaq artary bolmaghan son, Maghripa sekildi bir ýidegi bir jesir әielder ghana lajsyz omalyp otyr.

Qanipa kempir: "Myna ózimizding Shilikte torpaqtyng qystayghy azyghy bolarlyq qyryqbuyn aralas qiyaq bar. Dening sau kezinde, osy auyldyng otymen kirip, kýlimen shyqtyng emes pe. Erteli-kesh baryp, qybyrlay ber", - degen son, tartpasyn arqalap jәnele berip edi, qoryqshy Qaydar joldan qaytaryp әkeldi. Erteninde basqarushygha bardy Maghripa. Ótinishin qabyldamady.
"Bolmaydy, apay, bolmaydy. Sovhoz malyna shashymyzdy júlyp bere almaymyz
qysta", - dep, Maghripanyng kózinen aqqan aghyl-tegil jasty shybyn qúrly kórmey shygharyp salghan.

Maghripa osy kýni týnde shalghysynyng oraghyn beline qystyryp, sabyn tayaq etip jolgha shyqty. Baghyty - Shilik.

Ay әli tughan joq. Týn jamylyp úrlanyp shyqqan jalghyz jayaudyng jaulyghy agharandap, Qonyrtóbeni asyp bara jatty. Ol búl joly Qonyrtóbeden seskengen joq. Ishin órt bop jalaghan ókinish, ashu-yza, amaldyng joqtyghyna astasyp, óz bolmysynda bolmaghan bóten qimylgha iytermelegen. Ol qara siyr ishi keuip óletin shilikke kelip, bel sheshti. Auyl endi Qonyrtóbening kýnshyghys betinde qalghan. Maghripany mazalaytyn qorqynysh sol tóbenin
ar jaghynda, qoryqshy kelip qala ma dep elendep әri-beri otyrdy da, shalghysyn saptap, pishen shabugha kiristi.

Týngi shyqqa jipsip jatqan qyryqbuyn aralas qiyaq shalghynyng jýzi tiyer-tiymesten, syryldap baryp múrttay úshady. Maghripa, ay tughansha, edәuir jerdi enserip tastady. Qara sýmek bop terlep, eki jaurynynyng ortasy uday ashyp ketken son, bel jazyp biraz otyrdy. Ananday jerde Qonyrtóbe әneugýngi qara siyrday tenkiyip jatyr. Ar jaghynan Tarbaghatay tauy qarauytady. Ay tuyp keledi. Qonyrtóbening ar jaghy aghara bastady. Qúlaqqa attyng dýbiri shalynghanday bolyp edi, Maghripa zәude bir shoshynyspen selk etip
qalyp, ornynan atyp túrdy. Taudan qaytqan jigitter boluy kerek, shilikti oraghyta
shauyp óte shyqty. Áne, tóbeden asyp barady. "Qúday-ay, - dedi Maghripa jýrek toqtatyp, - qúday-ay, Qonyrtóbening ar jaq, ber jaghy zәremdi alyp bitti-au".

Ómir ózgermeli, әri synaptay tolqymaly. Maghripa shiyrek ghasyrdan astam bar pәle, qayghy-qasiret, mún-múqtaj tek osy Qonyrtóbening kýnbatysynda dep oilap kelgen. Basyndaghy baqyt taraghyn osylay qaray ala qashqan taghdyr solay oilatqan da. Óitip oilamas edi. Boztaylaq Qonyrtóbeden asyp ketip, qaytpay qaldy, qylayaghy qara siyr da qorqau tóbening ar jaghynda ólip qaldy emes pe.
Maghripanyng qara kózin sualtqan da osy kýn batar joq. Boztaylaq maydangha attanar kýni, jikjapar bolyp jýrip, aghash tamnyng esigin kýnbatysqa shygharyp alghan. "Búnyn
ne" degen elge: "Boztaylaq Qonyrtóbeden qúldap kele jatsa, kórmey qaluym mýmkin", - deytin. Bәri de aldamshy, búralany kóp, búralqy ýmitter, kýnderding kýni sarsyp ketetin saghynyshtar eken. Bәri de bir-birine selbesken jamau-jamau shalajansar tirshilik, qaljaulanghan halder eken. Boztaylaq attanarda aityp edi. "Eger menen túyaq qalsa, jetim-jetiyegir dep qarghap-sileme, boz biyening sýtine shomyldyryp ósirmeseng de, bala-shaghadan qaqpay kórsetpey tәrbiyele.
Al... ol bolmasa - erking bilsin, ólimimdi aza tútpay-aq, baqytyndy basqadan izde". Boztaylaqtan bala qalghan joq. Maghripa baqytyn basqadan da izdemedi.

Ay tuyp, shilikting ishi jap-jaryq bolyp ketti. Ay sәulesine shaghylysqan shalghynyng jýzi
narkeskendey jarqyrap jatyr. Maghripanyng eki kózi Qonyrtóbening kýngey jaghynda.
Endigi qorqynyshy da, keletin zaual da bergi betten auysyp, arghy betke keshken.
Tereng de túnyq aghystay sayabyr ómirinde esh alamannan qorqu, ýrku degendi bilmeytin, qayta sol adamdarsyz ghúmyr keshu, әldeqayda baqytsyz ekenin zerdelegen. Biraq jalghyzdyqtan japa shegip, әldekimderden birli-jarym qaghaju kórgen sayyn, adamdargha degen óz seniminen qorqatyn.

"Eger men keybireuler sekildi ústamsyz nemese tas jýrek bolsam, búdan әldeqayda baqytty bolar ma edim", -degen ispetti týniliske iytermeleytin de baz bir qatyndardyn: "Eger men Maghripanyng ornynda bolsam, Maghripaday kelbetim bolsa, әldeqashan qaraghayday bay tauyp alar edim", - dep kópiretin sózderi. IYә, olar Maghripanyng bar baqyty jar dep qosylghan Boztaylaghynyng ruhyn enku-enku jyldarda boy túmarday ardaqtap, ómirining bar bazarynday minajat tútyp ótu ekenin sezgen emes. "Ózekti jangha bir ólim, mýmkin, Boztaylaq mynau tughan jer, terbegen besigine ajal býrkip túrghan jaudy jastanyp ólgen shyghar" deui sodan.

Ol Qonyrtóbege kadalyp, ay astynda auyr tynystap manqiyp jatqan daladan ózine tóner qaterdi kýtip kóp otyrdy. Ay qarghalap, tang qylang berip kele jatqanda, auylyna qaytty. Maghripanyng býl týngi úrlyghyn eshkim kórgen joq. Týs әletinde ghana basqarushy kensege shaqyrtyp әketken.

- Siz - jesir adamsyz, - dep bastady sózin basqarushy, -jәne jalghyz siz ghana emes, súm soghys myndaghan әieldi jesir qaldyrdy. Sol jesirding barlyghy mening kýieuim joq dep, memleket mýlkin talap-talap әketse, ne bolar edi... Óziniz oy jýgirtip kórinizshi, ne bolar edi?

_ ?

- Áne, ýndey almaysyz, ýndeuge qaqynyz joq. Demek, masqara bolar edi degen sóz. Rúqsatsyz sovhoz jerinen shapqan shópti jiyp alamyz. Shapqan jerinizdin
kólemin ólshep, aqshasyn ózinizge tóleymiz.

- Qúday-au, mal aqsha jemeydi ghoy.
Maghan pishen kerek.

- Kýz týskenshe, eptep jiyp alarsyz birer shana shópti. - Maghripa týtigip ketti. Aldynda miz baqpay sazaryp otyrghan bastyqqa buyrshynday shabynyp tap bererdey, oqtalyp baryp:

- Qonyrsyghan dýniye-ay, kóp kórgening jalghyz búzau bolsa, onyng basyn shabarmyn. Búl auylgha senen góri mening terim kóbirek tógilip edi, "túrymtay - túsynda, balapan - basynda" degen osy shyghar. Al, bar mýlik malym seniki, ótkizdim sovhozgha, al, jarqynym, al on jyl boyy ólmeli eki qatynnyng talshyq etkeni - on sausaghym edi - ony da kesip bereyin, al, jarqynym, al, mә, aqyrghy on som – múny da al, tek týni boyy shapqan shóbimdi
qaytar ózime. – Maghripa jaulyghynyng shetine týigen on somdyqty basqarushynyng aldyna tastay berdi de, zar enirep shygha jóneldi.

- Apay, - dedi basqarushy qalbalaqtap, - shapqan shóbinizdi jinatyp, ýiinizge jetkizip
bereyin, tek myna pәleden qútqarynyzshy... Aqshanyz ne...

 

- Maghan endi Qonyrtóbe qauipti emes,- dedi sheshesine Maghripa. - Shópti jetkizip aldym.

Teris qarap býk týsip jatqan shýikedey kempirding kýnkili estildi:

- Endigi qauip men shygharmyn. Biraq meni taghy bir jyl qystatatyn týring bar. - Týsime әlgi bayyng kirip jýr, - dedi sonsyn, - ýstinde sap-sary ala badana sauyt-saymany bar eken deymin. Maghan qarap yrjiyady. Oi, qúryp qalghyr, nemenege jetisesin, qara siyrdyng ishi keuip ólip qalghan, ne ghyp sandalyp, kimning bodauymen jýrsin, qayt әri qanghyrmay, - deymin. Qúdaydyng qúdireti yrjiya beredi. "Jaudy jengen son, qaytam ghoy, apa", - deydi. Qaydaghy jau, jiyrma segiz jyl boyy qúrymay jýrgen. Ózgening jerin qorghap jyrtysyn
jyrtqansha, óz oshaghynnyng otyn sóndirmesenshi, jetesiz neme! - dep úrsyp tastap edim, ókpelep qaldy ma, qúlynym, sauyt-saymanyn asynyp, Qonyrtóbeni asyp ketkeni.

- Artyna qarady ma? - dedi Maghripa jýregi lýpildep. Sheshesining songhy kezde sandyraqtap, esinen auyq-auyq auyp qalatynyn eskermey.

- Qaraghan joq. Biraq osy joly, - dedi kempir syryldap, - osy joly kýnbatysqa emes, shyghar kýndi betke alyp ketti ghoy... Keletin shyghar... keledi ghoy tiri jýrse... Áli-aq mandayy jarqyrap, Qonyrtóbeden týsip kele jatady qúlynym.

- Áy, apa-ay, aljiyn degen osy-au! -
Maghripa auyr kýrsindi.

- Ket, saldaqy! - dedi kempir shanq etip. Ýni óte ashy shyqty. -
Menen sen búryn aljisyn. Jatyry kepken jalmauyz. Sonda Qaysagha ty degende,
tilimdi almap edin, atty qarghysym. Oinastan bolsa da baqyr basty bala tapsan,
býitip talaq qalmas edin. Erteng keler jauyna qarsy shabar erkeging joq, qonyr búzauyna
minip ózing attan, ku qatyn.

Maghripa ýn-týnsiz jylap, shyghyp ketti.

- O nesi-ay, Qaysagha ty dedim... - degen kempirding kýbiri kópke deyin basylghan joq.

"...Qaysagha ty dedim... tiymedi. Bayynyng soghysta ólgeni ótirik. Qanghylestep bir jerde jýrgen de. Qúday biledi, nemisten qatyn alyp túryp qaldy, sol qansyz neme.

Jas qatynyn panalap, qorghap jýr de sony... tos, iz-týzsiz ketken ynjyq
nemendi tos... men de qúdaydan tosayyn .

Kempir әli kýbirlep jatyr.

 

Kýn ala búltty edi. Tamyzdyng óliarasy bolyp qalghan. Búl ónirge qys erte týsetin. Kýzding yzghary әlden bilinedi. Tórt týlik óriske búrynghyday manghystap shyqpay, kerenau ottaydy. Toyymdyq bar. Dalighang dala tobylghy týske boyala bastaghan. Tyrnalar balapandaryn úshugha baulyp, úzaq bir sapargha dayyndyq jasauda. Ózenning búrynghyday
tentektigi joq, mezgil yrqyna kónip, ókpeley aghyp jatyr. Oqta-tekte búlt
arasynan jasqana syghalaghan kýn núry mandaydy salqyn ghana sipalap ótedi.
Qonyrtóbe әli sol ornynda, biyiktegen de, alasarghan da joq. Kempir de sol aghash
tósegin zar enirete aunap, sarjambas bop әli jatyr. Ólgen joq. Ol songhy kezde tek bir-aq sózdi qaytalay
beretin:

"...Qaysagha ty dedim - tiymedin. Bayyng nemis qatynyn asyrap әli jýr..."

| - Apa! - ýige entige kirip kelgen Maghripa óni órt sóndirgendey. - Qonyr búzau qorada joq qoy.

- Joghalghan da.

- Qaqbas, ózing joghal! - Maghripa sheshesin túnghysh ret tildedi.

- Astyna saryp jatqan men sheship jiberdi dep túrmysyn? Qaytedi-ay, apshysyn quyryp. Úrlap ketken de.

"...Qaysagha ty degende..."

- Qúday-ay, kóp kórgening jalghyz torpaq pa? Endigi bayym da, balam da - bar uayymym da sol edi. Ashtan ólip, kóshten qalmassyn, bar ermegim, yntyzar kónilding medet eter yqtasyny edi...

Maghripa ýiden jylap shyghyp ketti.

Kempir әli kýbirlep jatyr. "...O nesi... Qaysagha ty desem, tiymey..."

Maghripa qonyr búzaudy erteden qara keshke deyin izdep taba almady.
Barmaghan jeri, baspaghan tauy joq. Árkimderden súrastyryp edi: "Kórmedik, jýrgen shyghar", - dep, bastaryn shayqasty. Qoryqshy Qaydar eginge týsken song maldy kamap qoydy ma dep, odan da súrap kórip edi: "Kórsem - kózim shyqsyn", - dedi
shekireyip. Jer jútqanday jym-jylas bop ketken búzaudy tabanyn tozdyryp adaqtamaghan jeri qalmady.
Áyteuir, bar qyrsyq sening ar jaghynnan bastalmaushy ma edi degendey, Qonyrtóbege bettegen.  Qonyrtóbe býgin Maghripagha әldeqayda biyiktep, zanghar tartyp ketkendey boldy. Álde eki qara sany talyp shaldyghyp qalghandyqtan ba, әlde sandalyp sarsangha salynghanda ne nәrsening bolsyn búldyrap saghymday jortyn ketetindiginen be, tóbening qyr basyna ýsh ret demalyp әreng shyqty. Shyqty da keudesin kere qatty bir kýrsinip, jýresinen otyra ketti. Auyl jaqqa qarady. Jana ýlgi ýstinen qaraghanda, qyzyq poshymgha enedi eken. Jetim balanyng býk týsip úiqtap jatqany sekildi. Maghripanyng basynan kýn shyghysty betke alyp, bir top ýirek úshyp ótti. Qanat qaghysynyng susyldaghan ýnine deyin estilip, tym alasa úshty. "Qús ekesh qús ta basynyp aldy ghoy", - dedi Maghripa jaulyghyn qayta tartyp. Jaulyghyn kózine týsire tartsa da, samay shashy appaq bolyp, búiralanyp shyghyp túr. Aynamkóldey suala bastaghan ainamkózin endi Qonyrtóbening týstik etegine jýgirtken. Búl tústa qalyng egin bolushy edi. Ábden pisui jetip, synsy yrghalyp túrghan masaq arasynda omyraulay jýzip jýrgen maldyng qarasy shalyndy. Áuel basta qonyr búzau bolar dep, solay qaray qústay úshty Maghripa. Jyghylyp-sýrinip jetip kelse, qoryqshy Qaydardyng qasqa búzauy.

- Qanday ghana qazaqtyng tasy órge domalaydy eken osy, -dep, ynq etkizip ishinen bir tepti de, keri búrylyp ketti.
Maghripa ýige jetkenshe, botasy ólgen aruanaday bozdady.

Ol eng songhy ermeginen airylghan edi... Teris qarap iylenip jatqan kempir:

- Ket, albasty, kózinning jasyn kórsetpe. Qaysagha tiysen, qonyr búzau joghalar ma edi... Týsimde әlgi qany basqa qatyn alyp, kaytpay qalghan ynjyq kýieuing kirip jýr... Yrjiyady, - dedi keudesi syryldap. - Menen búryn sen ólesin...

Ondyq shamnyng jaghar mayy bituge ainalghan-au, ólimsirep bolar-bolmas sәule shashyp túr.

Qonyrtóbe búrynghydan oldeqayda alasaryp, shau bolyp shógip ketken sekildi.
Maghripany kóp sharshatqan joq.
Býgin onyng úshar basy saghymday búldyrap alystan qol búlghaghan da, kónilge qayau salyp, janyndy jaralar qorqynyshy da bilingen joq. Býgin osynau al kýreng tarta bastaghan tóbe Maghripanyng eng bir ata qonys ystyq jerindey, Boztaylaqpen birge týtin týtetken oshaq otynday qymbat sezildi. Ol tóbe basyna etpettey qúlady da, tas aralas qara topyraghyn qarsh-qarsh shaynap, eri soghysqa attanghan kýnnen beri múz bop qatqan kónili túnghysh ret jibip, túnghysh ret erkin әri raqattana kýldi. Boztaylaqpen ghana qauyshqan qatygez hәm kiyeli qúshaghymen ekinshi ret Qonyrtóbeni qúshty. Auzy-basy topyraq-topyraq, aq shashy qara jerge dudyray shashylyp jatqan әielding es-týssiz esengiregen kýlkisi ýlken bir kýrsinispen bitip, asa qatty óksikke, enirey jylaghan bozdaugha úlasqan. Biraq Qonyrtóbe de, ýstinde sharaday tónkerilip túrghan ala tós aspan da miz baghyp, әiel kýizelisine, әiel kýlkisine, әiel kóz jasyna ortaqtasa alghan joq.

Nege kýlgenin, nege jylaghanyn mynau maqau dýniyeni qoyyp, Maghripanyng ózi de sezbegen. Áyteuir, bir dýley tylsym kýsh qolynan jetelep, Qonyrtóbening basyna dyryldatyp shyqty da, bar sezim-týisigin rәsualap, qytyqtap qinap oinaghan. Ol mynau alyp tóbeni
Boztaylaqtyng qabiri dep bir oilasa, ishi keuip tenkiyip jatqan qara siyr dep jәne sezingen. Biraq búl Boztaylaq ta, qara siyr da emes, ózi ýshin qayghy tóbesi – Qonyrtóbe ekenin bilgen joq. Biletin akyl da joq edi.

Maghripanyng kóz jasyna topyraq jabysyp, bet-auzy qara ala-tory ala. Jelkesine susyp týsip ketken qap-qara jaulyghyn sheship aldy da, batysqa qarap...

"Boztaylaq-au, beri kel, janym, beri k...e...el", - dep, qolyn búlghap aighay saldy. Osy sózdi әldeneshe ret qaytalap, qyp-qyzyl bop úyasyna kirip bara jatqan kýn shapaghyn qap-qara oramalymen ondy-soldy keskiley kóp shaqyrdy Boztaylaqty.
"Kelmeseng ghoy, - dedi ernin qyz kezindegidey búrtityp, - kelmeseng ghoy".

Týstikten samal esip edi. Maghripanyng appaq shashyn jelpip oinay bastady.
Maghripa kóilegining etegin dar etkizip bir aiyryp aldy da, sopaqtau kelgen tasty jas balasha orap, aldyna óngerip uata bastady. Óz basynda búryn-sondy bolmaghan analyq sezim, analyq mekirenispen: ; Áldiy-әldy abayym, Atqa toqym jabayyn, Sening әkeng qydyrmash Qaydan izdep tabayyn, - dep, әnge salyp, múndyq kýide kýizelip otyr. Jas nәrestening ne ekenin bilip, jórgek iyisin iyiskemegen әiel qanshama qatty bolghanymen, kýnderding kýninde analyq ardaq sezimdi, aq tileu, aq besikti ansap, aghyl-tegil jylaytyny ras. Qara tasty iyitip, ingendi iysindirgen kýishining kýii, dombyranyng sazy emes, analyq aq jýrekting zapyrandy ansary men sazdy saghynyshtary eken-au. Maghripa búl joly Boztaylaqty da, qara siyr men qonyr búzaudy da joqtaghan joq. Qara tasty súp-suyq qyp aqqu tósine basyp, jalanash omyrauyna ýikelep otyr. Qyryqtan asqan әielding eshkim ústap, emip te kórmegen qos anary, bar demi, yntyzar kónilimen qoparyla, qara tasty bala ghyp әldiylegen zar-zapyranyna shyday almady bilem, iyip-aq ketti. Eki emsheginen aldyndaghy múp-mýzday tasqa analyq aq sýti tyrs-tyrs tamyp túrghanyn sezgen joq ol. "Kókeng erteng keledi, qúlynym, jylama".

"Kókeng sekildi sen de soghysqa barar ma ekensin..."

"Kókeng batysqa ketken... seni endi ol jaqqa jibermeymin. Mýmkin, shyghysqa bararmysyn..."

"Kókeng seni úryp-soqpay erkeletip ósir, - dep edi. -Jylama janym, jylama, erteng keledi".

"Sen soghysqa qonyr búzaugha minip barasyn, kókeng qara siyrgha minip ketken... Apang ekeuimiz osy Qonyrtóbening ýstinde kókeng ekeuindi tosyp alamyz. Sonda sen Qonyrtóbening kýnshyghys jaghynan kele jatasyn, al Boztaylaq kýnbatys jaghynan kele jatady. Týnde apang týs kóripti: kókeng ekeuinning astynda da esik pen tórdey aq boz at eken:
aman-esen eline oralar, - deydi". "Apang ekeumiz senderge aq qozynyng jýninen kiyiz basyp, ýy tigip qarsy alamyz. Aq otaudyng týndigi qaradan bolady. Odan qyp-qyzyl týtin shyghady. Biz senderge qap-qara tegenege qyp-qyzyl qymyz qúiyp beremiz..."

Kempir irgege aunap týsti. Keudesi syryldap, tyq-tyq jótelip aldy da: "Áy, Maghripa-ay, Qaysagha ty dedim - aitqan tilimdi almaysyn. Múnday kýige dushar bolmas edin. Menen búryn aljasyp ketermisin", - dedi.

Bәrine de sen kinәli - sor soghys.

0 pikir