Senbi, 20 Sәuir 2024
Ádebiyet 18152 0 pikir 14 Mamyr, 2014 saghat 12:18

1926-1940 JYLDARDAGhY ABAYTANU

Jiyrmasynshy jyldar basynda qoghamdyq oida Abay shygharmalaryn jariyalau jóninde pikirler tuynday bastady. Búl ispettes pikirdi tilshi ghalym T. Shonanovtyng maqalasynda aitylghan derekter arqyly dәleldenip jatty. Uaqyt talaby tudyrghan búl ruhany súranysqa nazar audarghan Qazaqstan Oqu komissariaty Abay shygharmalarynyng tolyq jinaghyn qúrastyryp basyp shygharudy resmy týrde aqyn Berniyaz Kuleevke tapsyrdy. Berniyaz Kuleev osy maqsatty jýzege asyru ýshin, Abay ómirbayany men shygharmalaryn tolyq týrde jinastyrmaq bolyp, «Enbekshi qazaq», «Aqjol», «Stepnaya, pravda» gazetterine jazghan maqala ýndeulerinde algha qoyylghan maqsatyn anyqtap ta berdi. Olar: Abaydyng qara sózderin bar bolmysymen tolyq jariyalau, Abay ómirbayanyna baylanysty fotoqújattardy tolyq qamtu, Abay ómirbayanyn jana derek maghlúmattarymen tolyqtyra týsu, aqyn ólenderin bastapqy tabighy qalpyna týsiru, yaghny óleng órnekterin qalyptastyru mәselelerin algha qoydy. Qanshalyqty kýsh salyp әrekettense de, zaman auyrtpalyghy qol baylau bola berdi. Qazan qalasynda 1922 jyly Abaydyng túnghysh ólender jinaghyn (1909) qaytalap basumen toqtaldy. Dәl osy jyly Tashkent qalasynda Abaydyng ólender jinaghy da osy qalypta basylym kórdi.

Kenestik zamanda Abaydyng óleng jinaqtary qatarynan eki ret basylym kórisimen-aq aghymdaghy baspasózderde syn maqalalar jarysa jariyalanyp jatty. Alghash jariyalanghan tyrnaq aldy syn maqala Sәbit Múqanovtyng «Qara taqtagha jazylyp jýrmender, sheshender» («Enbekshi Qazaq», 01.03.1923) dep atalatyn maqaladan bastaldy. Osy maqalanyng artynsha – aq Tashkent qalasynan shyghatyn «Aqjol» gazetining alty sanynda ýzbey jariyalanghan F. Saghdiyding «Abay» dep atalatyn maqalalar sikli, I. Jansýgirovting Jetisu guberniyasyndaghy «Tilshi» gazetinde (08.05.1923) jaryq kórgen «Abay kitaby» maqalasy, Tashkent qalasynda shyghatyn «Sholpan» jurnalynda «Qonyr» degen býrkenshek atpen jariyalanghan Múhtar Áuezovtyng ghylymy teoriyalyq jaghynan qaraghanda dengeyi biyik maqalasy «Qazaq әdebiyetining qazirgi dәuiri» (1923, 345, 45) degen atpen basylym kórdi.

Abaytanu tarihynda S. Múqanovtyng Abay jóninde jazylghan túnghysh «Qara taqtagha jazylyp jýrmender, sheshender» degen maqalasynan bastap úly aqyn múrasyn tanyp baghalau, tanytu jolyndaghy oi-pikirler bir-birine qarama-qarsy eki baghytta damy bastady. Sol tústaghy qoghamdyq oy tanymdaghy mәselening tórkini Abay qay taptyng aqyny, onyng shygharmalaryn múra retinde qabyldau kerek pe, әlde teristeu kerek pe degen taqyryp manynda bolyp jatty. Qazaqstanda Abay múrasy turaly mәselening búlaysha ótkir qoyyluynyng sebebi Mәskeudegi sayasy ortalyqtyng ústanghan baghyt baghdaryna baylanysty bolatyn-dy. Óitkeni biylik basyna bolishevikter partiyasy kelisimen-aq ózderi ústanghan ilimin yaghny tap kýresi, proletariat diktaturasy turaly kózqarasy men tanymyn qoghamdyq sanagha sindire bastaghan kezeng edi. Qogham ómirin tapqa bólu, taza proletariat mәdeniyetin jasaugha úmtylu túrpayy sosiologiyalyq tanymgha alyp keldi.

S. Múqanov maqalasynyng basty saryny osy túrpayy sosiologiyalyq qózqarasty ústanudan tuyp jatqan sayasy - әleumettik qúbylystyng ózi bolatyndy. Kóptegen qazaq qalam qayratkerleri osy tanymnyng shenberinen shygha almay qaldy.

Ydyrys Mústambayúly

S. Múqanov pen Iliyas Qabylovtyng Abay múrasy turaly pikirine qarsy pikir talas tudyryp aitysqa aralasqandardyng biri – Mústambayúly Ydyrys. Onyng Abay múrasy turaly jazghan maqalalarynyng sol kezenning әdeby atmosferasyna tәn eleuli kemshiligi bola túrsa da, Abay shygharmalaryn múra retinde qabyldau ony zertteu qajettigi turaly birden-bir dúrys baghyttaghy pikir edi.

Y. Mústambayúly múra mәselesine bayypty qaray otyryp, ol múrany terenirek zertteu arqyly mengerudi algha qoydy. Osy kezde Abay múrasyn orynsyz últshyldyqpen baylanystyratyn ýstirt pikirlerge qarsy shyqty. Ol: «Abaydyng ólenderining ishinde jalghyz prosent últshyldyq ne orysqa qarsy pikir joq, kóp joldastary Abaydyng atyn býrkey beredi. Búl – tarihy qiyanat. Abaydy aparyp osy kýngi últshyldargha aparyp janastyrady» – dep, Abay múrasyna jasalynyp otyrghan qisynsyz qiyanatty, yaghny Abay shygharmalarynyng búrmalanuyn arnayy atap ótti.

Y. Mústambayúlynyng aitys retinde «Jana әdebiyet» jurnalynyng eki sanyna qatar jariyalanghan «Abay» degen kólemdi maqalasy – sol dәuirdegi әdeby syndardyng ishinen ózining kólemi men mәni, kótergen mәselesi jaghynan әri zertteushilik baghytymen erekshelenetin enbek. Múnda avtor birneshe eleuli pikirler kótere otyryp, kóp jaghdayda dúrys sheshimge kelgen.

Abaydyng әdeby múrasy qazirgi dәuirde qazaq halqynyng mәdeny ómirinde eleuli oryn alatyn múra retinde qabyldanugha tiyisti dep qarap, búl múranyng orys klassikterimen araqatynasyna alghash ret keng túrghyda naqtyly taldau jasaghan. Abaydyng audarmashylyq ónerin joghary baghalap, orys әdebiyetining Abaygha ótken orasan zor әserin zerttey otyryp, Abay shygharmalarynyng basty qasiyeti – onyng realizminde dep kórsetti. Abay realizmi, zertteushining pikirinshe, orys әdebiyetinen tvorchestvolyq ýirenuding jemisi. Osymen qatar zertteushi Abaydyng әleumettik, filosofiyalyq, estetikalyq, etikalyq, diny kózqarasy men әiel turaly pikirine de túnghysh ret barlau jasap, pikir kóterip, kóptegen oilaryn ortagha saldy. Osy mәselelerdi talday otyryp, Abay janashyl aqyn, onyng shygharmalarynyng qazirgi kýresimiz ýshin de paydasy bar degen birden-bir dúrys qorytyndygha keldi.

Biraq Y. Mústambayúly ózining oily maqalalary arqyly Abaydyng әdeby múrasyn belgili dәrejede dúrys tanyta bilse de, Abay múrasyn sol kezde etek alghan túrpayy sosiologiyalyq synnyng shabuylynan ýzildi-kesildi qorghap qaluy ekitalay edi.

Qazaqstandaghy qoghamdyq oida jalpy múra mәselesine 20–shi jyldar ishinde tura jәne janama týrde jauap beruge alghash ret úmtylghandar S. Múqanov, S. Seyfulliyn, Gh. Saghdi, I. Jansýgirov, B. Kenjebaev, S. Smaghúlov t. b. aralasty. Abay múrasyn taza túrpay sosiologiyalyq tanym túrghysynan tanyp baghalaghandardyng basynda S. Múqanov, S. Seyfullin túrsa, Abay múrasyn taza halyqtyq tanym túrghysynan tanyp baghalaugha әri uaqyt talabyna oray janama týrde bolsa da túrpayy sosiologiyalyq tanymgha úrynyp qalyp jýrgender Gh. Saghdi, I. Jansýgirov, B. Kenjebaev t. b. boldy.

Abay múrasyn tanyp baghalauda 20-shi jyldardyng basy men 30-shy jyldardyng ayaghynda sayasiy-әleumettik jaghdaygha baylanysty tuyndaghan, әri aiqyn kórinis bergen ýsh týrli baghytty bayqaymyz.

1. Túrpayy sosiologiyalyq tanymdaghy aghym
Ortalyqtaghy proletkulitshylar ústanghan túrpay sosiologiyalyq tanym әdebiyet salasynda da óz jalghasyn tauyp jatty. Ótken zamannyng әdebiyet ókilderine jәne olardyng shygharmalaryna múra retinde qatynas jasaghanda olardyng shyqqan taby men әleumettik tegi negizge alyndy. Olardyng tuyndylaryna bagha bergende de osy túrghydan qaraldy. Búl tústaghy Abay múrasyn tanyp baghalaugha at salysqan әdebiyetshiler aqyn múrasyn negizinen, túrpayy sosiologiyalyq tanymdaghy ólshemde ústandy. Abay shygharmalarynyng iydeyalyq-әleumettik saryndaryna nazar audarmay, ony tanyp baghalauda aqyn shyqqan әleumettik tegine tikeley baylanystyra qarastyrghandyqtan ýsh týrli arnagha týsti.

a) Abaydy feodal tabynyng aqyny, sonyng soyylyn soghushy iydeology retinde tanytyp jatty. Abaydy bayshyl feodal tabynyng aqyny retinde tanyp baghalaushylar: S.Múqanov, B.Kenjebaev, Á.Sharafi, Q.Quanyshúly, M.Aqynjanov, M. Qayypnazarov, R.Jamanqúlúly t.b. Mysaly prof. Á.Sharafy Abaydy tarih sahnasynan shyghyp bara jatqan feodal tabynyng taghdyrymen baylanysty qaraghandyqtan, Abaydy eskilikti jaqtaushy, janany jatyrqaushy, kertartpa aqyn retinde tanyp baghalauy sebepti: «Abay ghylymdy, mәdeniyetti, progresti jana kózben kóre almady. Abaydyng «ghylymy» eskilikpen, dinmen, qúdaymen shumaqtasyp, matasyp jatyr. Abay nege eskilikpen qoshtasyp, betti janalyqqa búryp tik tartpaydy. Sebebi Abay feodal ókili. Syrdyng bәri sonda jatyr» deydi. Búl kózqarasty jaqtaushylar tobynyng qorytyndy oiy: Abay – búqarashyl emes, feodalshyl aqyn. Onyng shygharmalary óz tabynyng tarih sahnasynan ketuine baylanysty pessimizmge toly, janashyldyqqa qarsy, eskilikti kóksegen kertartpa múra dep qarady.

ә) Abay – feodal tabynyng burjuaziyalana bastaghan tabynyng aqyny dep tanyta bastady. Olardyng tanymynda Abaydy býtindey bir taptyng belgili bir tobynyng (sloyynyn) aqyny retinde jinishkelep tanytugha tyrysty. Búl kózqarasty jaqtaghandar: S. Múqanov, I. Jansýgirov, M. S. Silichenko t.b. boldy. Búlar Abaydy «burjuaziyalanghan dvoryan» tobynyng ókili retinde tanytqanda, sýiener dәleli Abaydyng orys klassikterin audaruymen baylanystyra qarauynda jatty. Abay ózine әleumettik shyghu tegi jaghynan tuystas bolghandyqtan, orystyng Pushkiyn, Lermontov, Krylov tәrizdi aqyndarynyng shygharmalaryn audaru syry Abaydyng orys klassikterin audaruymen baylanystyra qarauynda jatty. Abay ózine әleumettik shyghu tegi jaghynan tuystas bolghandyqtan, orystyng Pushkiyn, Lermontov, Krylov tәrizdi aqyndarynyng shygharmalaryn audaru syry Abaydyng burjuaziyalana bastaghan liyberaldyq toptyng ishinde boluynda jatyr dep kórsetti.

b) Jana tuyp kele jatqan últ burjuaziyasynyng ókili boluy sebepti de Abay burjuaziyashyl әdebiyetting aqyny, qazaq qoghamyndaghy burjuaziyashyl oidyng atasy degen kózqarasty I. Qabylov, Y. Mústanbaev, Gh. Toghjanov, Á. Lekerov, S. Asfandiyarov, Á.Mәmetova t. b. ústandy. Mysaly, Gh. Toghjanov: Abay shygharmalaryn «… әbden kapitaldasqan qazaq bayynyng tileginen tughan jyr» dep tanytty. Abay qazaq dalasyndaghy janadan tuyp qalyptasyp kele jatqan burjuaziyalyq toptyng iydeology degen kózqarasty 30-shy jyldardaghy qazaq әdebiyetining syn janrynda keng kólemde nasihattap taratuda Gh. Toghjanovtyng әreketi basym jatty. Abaytanu tarihynda túnghysh monografiyalyq «Abay» kitabyn jazghan Gh. Toghjanovtyng zertteulik enbegi aita qalarlyqtay qúbylys bolsa da, ol túrpayy sosiologiyalyq tanymnyng shenberinen shygha almady.

2. Abay múrasyn týrshilik (formalistik) túrghydan tanyp baghalau әreketi ortalyqtaghy prof. Tomashevskiy mektebinen tebindep jatqan sol kezenning bir kórinisi retinde kórkem tuyndylar men keybir syn maqala, zertteu enbekterde әdeby múrany formalistik tanym túrghysynan tanyp baghalau qanat jaya týsti. Abay múrasyn tanyp baghalaudy osy aghym túrghysynan qarastyrghan әdebiyetshiler de boldy. Mysaly, jas әdebiyetshiler Z. Shashkin men E. Ysmayylov «Abaydyng poetikasy» (Ádebiyet maydany, 1934,11,12 sanynda) degen maqalasynda Abay múrasynyng keybir tústaryn osy týrshildik baghyt túrghysynan qarap pikir tolghaytyny bar.

3. Abay múrasyn tanuda komparatavistik tanymnyng belgili dәrejede oryn alghan kezeni boldy. Búl tanymdy ústanghan zertteushiler aqyn Abay men oishyl Abaydy bóle qarady. Osy sebepti olar Abaydy iri aqyn retinde tanysa da, әlsiz oishyl dep qarap, onyng ruhany últtyq bolmystan tuyndaghan tuma oy tanymdaryn kelimsek oy tanymnyng kórinisi retinde tanytty. Abay múrasyn komparatavistik tanym túrghysynan tanyp pikir bildirgen toptyng qatarynda I.Qabylov, Y. Mústambaev, I.Jansýgirov t. b. boldy.

Abaydyng әdeby múrasyn halyqtyq túrghydan tanytuda revolusioner – demokrattardyng pikirine sýiene otyryp, 30 – shy jyldardyng ortasynda túnghysh ret Abaydy halyqtyq aqyn retinde tanytuda bastama pikir kótergen әdebiyet synshysy Múqametjan Qarataev edi. Ózining A. S. Pushkinge arnalghan maqalasynda: «Pushkin poeziyasynda Belinskiy tapqan halyqtyq, satira, kórkemdik degen ýsh element Abaydyng poeziyasynda da tabylady… Ekeuining shygharmasynda da, halyqtyn, enbekshi adamnyng tilegi kórinip túrady», - dep Abaydy halyqtyq mýddening jyrshysy retinde tanystyrady. Osy maqalanyng artynsha – aq Abaydyng әdeby múrasyn tanyp baghalauda eleuli kedergige ainalghan keybir Abay múrasyn zertteushilerding (S. Múqanov, I. Jansýgirov, Gh. Toghjanov, I. Qabylov t.b.) túrpayy sosiologiyalyq kózqarastary alghash ret syngha alynyp: «Abay manyndaghy synnyng әli kýnge deyin jetilip ketpeuine negizgi sebep – osy vuligarlyq әdis» - әdebiyet salasynda siresken pikir senining búzyla bastaghan qalpyn kórsetti.

S. Múqanov 1937 jyldan bastap, Abaydy halyq aqyny retinde tanyta bastady. 1936 jyldyng ózinde-aq S. Múqanov Abaydy qazaq әdebiyetining klassiygi, úly realist dep baghalap, ony múra retinde tanugha oiysty. Abay poeziyasynyng qúndylyghy – onyng ómir shyndyghyn realistik túrghydan surettep, qazaq qauymyndaghy әleumettik qayshylyq bolmysyn obektivti túrghydan kórsetuinde jatyr dep bilip, Abay múrasyna kózqarasyn ózgerte bastaghan búrylysty anghartty. Osy jyldan bastap S. Múqanovtyng Abaydy kóp jaghynan dúrys baghalap túrpayy sosiologiyalyq tanymnan birtindep shegine bastaghan qalpyn kóremiz.

Abaydyng әdeby múrasyn zertteude, ony halyqtyq múra retinde júrtshylyqqa tanytuda S. Múqanov, M. Áuezov, Q. Júbanov, Qajym Júmaliyev, Álkey Marghúlan siyaqty ghalymdardyng enbegi Abay múrasyn tanyp-biluding jana qyrlaryn bayqatyp, ol múrany baghalau jolyndaghy týbirli ózgeristerdi anghartty. 1939-1940 jyldary M. Áuezov tarapynan ekinshi ret tolyqtyrylyp qayta basylghan Abay shygharmalarynyng eki tomdyq tolyq jinaghynyng bastyryluy da jogharghy talaptargha ispen jauap beruing naqtyly qadamdarynyng biri bolyp tabyldy.

Derekkóz: abay.nabrk.kz

0 pikir