Ádette, jalghan tarih jazghan adam­dy, jalghan aqsha jasaghan qyl­mys­ker retinde jazalau kerek degendi jii aitamyz. Al, eli­miz tәuelsizdik alghannan ber­gi 20 jylgha tayau uaqyt ishin­de qoghamdyq ghylymdar sala­­­syn­da, әsirese tarih pen әdebiyet sala­­synda janbyrdan key­in qaulap shyqqan sanyrau­qúlaq­­tay qaptaghan tom-tom kes­ek kitaptar men úzaq sonar maqa­la­­lardyng dúrys-búrysyn sa­rap­­tap, baylauly sóz aitar óki­let­­­ti memlekettik mekemening joq­­tyghynan, әri ataghynan at ýrketin akademikter men dok­tor­^­­­lardyng ýnsiz beytarap­tyghy­­nan orayshyl ospadarlar tym er­­kinsip, tarihy sanasy endi gha­na qalyptasa bastaghan jas úrpaq­ty әbden shatastyryp jiberdi.

Sonday jýgen-noqtasyz ket­ken­derding biri - ótken ghasyrdyng 80-jyldary Qytaydan Týrkiyagha kel­ip, 90-jyldardyng basynda Qazaq­­stangha kelgen Múhtarhan Oraz­^­bay degen «oqymysty» edi. Biraq, býgingi sóz ol turaly emes. Oqyrmandar nazaryna ús­­yn­­­baghymyz, Múhtarhannyng Qy­tay aqyny Ly Baydan qa­zaq - Dulat aqyny jasamaq bol­yp, qadirli aqsaqaldarymyz Ómir­­­bek Baygeldi men Sher­han Múrtaza, filologiya ghylym­dar­­y­nyng doktory Sauytbek Ab­drah­­manov arqyly býkil qa­zaq halqyn, qazaq memleke­tin úyatqa qaldyryp otyrghan ala­­­yaq­­­tyghy­^­­na qatysty aran­da­­tushy ótirikteri men jalghan audarma­laryn әshkerelu bolmaq.

Ádette, jalghan tarih jazghan adam­dy, jalghan aqsha jasaghan qyl­mys­ker retinde jazalau kerek degendi jii aitamyz. Al, eli­miz tәuelsizdik alghannan ber­gi 20 jylgha tayau uaqyt ishin­de qoghamdyq ghylymdar sala­­­syn­da, әsirese tarih pen әdebiyet sala­­synda janbyrdan key­in qaulap shyqqan sanyrau­qúlaq­­tay qaptaghan tom-tom kes­ek kitaptar men úzaq sonar maqa­la­­lardyng dúrys-búrysyn sa­rap­­tap, baylauly sóz aitar óki­let­­­ti memlekettik mekemening joq­­tyghynan, әri ataghynan at ýrketin akademikter men dok­tor­^­­­lardyng ýnsiz beytarap­tyghy­­nan orayshyl ospadarlar tym er­­kinsip, tarihy sanasy endi gha­na qalyptasa bastaghan jas úrpaq­ty әbden shatastyryp jiberdi.

Sonday jýgen-noqtasyz ket­ken­derding biri - ótken ghasyrdyng 80-jyldary Qytaydan Týrkiyagha kel­ip, 90-jyldardyng basynda Qazaq­­stangha kelgen Múhtarhan Oraz­^­bay degen «oqymysty» edi. Biraq, býgingi sóz ol turaly emes. Oqyrmandar nazaryna ús­­yn­­­baghymyz, Múhtarhannyng Qy­tay aqyny Ly Baydan qa­zaq - Dulat aqyny jasamaq bol­yp, qadirli aqsaqaldarymyz Ómir­­­bek Baygeldi men Sher­han Múrtaza, filologiya ghylym­dar­­y­nyng doktory Sauytbek Ab­drah­­manov arqyly býkil qa­zaq halqyn, qazaq memleke­tin úyatqa qaldyryp otyrghan ala­­­yaq­­­tyghy­^­­na qatysty aran­da­­tushy ótirikteri men jalghan audarma­laryn әshkerelu bolmaq.

Biz, osyghan deyin ýstimizdegi jyldyng 1-qazanynda «Qazaq­stan» atty gazet betinde «Tariyh­tyng týiinin sizshe tarqatu kýnә, senator Ómirbek Baygeldige ash­yq hat» jariyalap, janylys bas­­­qan qadamdaryna syn aitqan edik.

Al, sol gazetting 15-qazandaghy sanynda «Qytay aqyny Ly Bay shynynda qay jerde tughan?» degen kólemdi zertteu maqala jariyaladyq. Ol maqalalarda negizinen Ly Bay, Ly Tay Bay atalghan aqynnyng týp-túqiyanynan qayyratyn ata shejiresi men qytay jazba derekteri jәne qytay libaytanushylarynyng 1000 jyldan beri jazghan-syzghandarynan dәlel keltire otyryp, onyng eshbir talassyz shәk-shýbәsiz qytay azamaty ekendigin, tek, onyng tughan jeri turaly әr týrli boljal pikirler bar ekenin aityp, týiindi qorytyndy taldauymyzdy jasaghan bolatynbyz. Uәjge, qisyndy sózge toqtaghan qazaq ekenimiz ras bolsa, mening qarsy pikirlesterim turalyqqa toqtar, aldamshygha arandap qalghanyn kesh te bolsa týsiner dep ýmittenemin. Áytse de, ol eki maqalamda Múhtarhan Orazbaydyng tariyhqa, ghylymgha mýlde jat, jymysqy aila tәsilmen, bolmaghandy boldyryp, jazba derekterdi qasaqana búrmalap qytay tilin bilmeytin qazaqstandyqtardy qalay adastyryp, arandatqan faktilerine arnayy toqtalmaghan edim. Búl rette Múhtarhannyng anqau elge aramza moldalyq jasap, Tazsha balasha oidan qúrastyrghan «40 ótiriginin» basty-bastylaryna arnap, ol shatastyrghan tarih týiinin tarqatugha septigim tie me dep qolyma qalam aldym.

1-ótirik Qytay Ly Baydan Elibay, Ly Tay Baydan Eldibay, onyng әkesi Ly Ky­dan Alqa bi, arghy atasy Ly Guy men, Ly Haudan Dulat baba jasap shygharu ýshin oilap tabylghan ghylymgha, tariyhqa jat aran­^­datudan bastau alady. Sondyqtan al­­da sóz bolar Múhtarhannyng «qyryq ótiriginin» arqauyna ainalghan osy ótirik­ting qyr-syryn asha otyryp zertteuimizdi jal­­ghas­­­tyramyz.

Bes myng jyldyq jazba tarihy bar Qytaydy aitpaghanda, dýnie jýzinde ómir sýrip jatqan qay últ, qay úlystyng aty-jóni men ata-anasynyng nyspysyn basqa tilge audaryp, tariyh, shejire jazghanyn kórgen, bilgen adam bar ma, ózi?.. Ókinishke qalay bizding keudemsoq, shala sauatty tarihshy-shejireshisymaqtarymyz talaydan beri jer-su ataularynan, ru-úlys attarymen jeke ataulardan ózine kerekti qazaqsha maghyna izdep, ony ózderinshe tapqansyp, janalyq ashqansyp elirip keledi.

Ghylymgha, tariyhqa qinattan, shatastyru­dan basqa bereri joq osynday teris aghym­gha toqtau salar uaqyt jetti, aghayyn!

Qytay jazba tarihyna eng ertede týs­ken, әri eng kóp taralghan bayyrghy famiy­­liya­­lar­dyng biri, tipti Qytay tarihy­na ósh­pes­tey iz qaldyrghan әigili patshalar men uәzirler, әsker basylary men elshiler, aqyn-jazushylar men óner adamdaryna at-familiya bolyp «Ly әuleti» atanghan milliondaghan Liylerding ishinen ýsh-tórt Liydi bóle-jara qazaqshalap alyp «ja­na­­lyq» ashpaq bolu baryp túrghan so­­ra­qylyq, qazaq halqyn aqymaq etu­­den basqa esh nәrse emes ekenin basa aitqy­myz keledi.

Osy arada Múhtarhannan mynaday sú­raq­targha jauap alghymyz keledi.

1) Ly Bay degen qytaylyq adam atynyng ata­uynyng aldynghy Liy synaryn qanday til­­dik zandylyqqa sýienip «El, Eldi, Eli» degen qazaq sózine ainaldyrdyn? «Li» men «El» arasynda qanday da bir ­ma­­ghy­na­­lyq nemese ýndestik ýilesim bar ma?

2) Ly Baydy - Elibay, Ly Tay Baydy - Eldi­bay dep qazaqshalaghanda sýiengen erejeng boyynsha Ly Baydyng әkesi Ly Kyny «Eli Bi» bolmay, nelikten ol «Alqa bi» bolyp týrlenip ketti? Ly Baydyng auzyna «Men Dulat babanyng toghyzynshy úrpaghymyn» dep sóz salghanda, Ly Baydyng arghy atalary bolghan Ly Guang men Ly Haudyng «Li» familiyasyna kelgende «El»-ding týsip qalatyny qalay? Ly Baydyng qaryndasy «Ly Yo Yuan» qalaysha «Eli Tolghanay «bolmay», «Tolghanay» bolyp qazaqshalandy eken? Al, «Ly Bay» daghy Bay sózining maghynasynda qazaq tilindegi «bay, manap» sózine úqsastyq degen mýlde joq nәrse. «Aq, jaryq, anyq» degenderdi bildiretin syn esim. Biraq Múhtarhangha keregi ol emes, tek qazaqtyng «bay, manaby» ghana kerek bolghandyqtan «El + i +Bay» nemese «El-di-Bai» dep óte shyghu kerek bolghan. Ly Baygha qatysty «Li» әuletine ózi qalaghan qosymshalar men sóz tudyrushy júrnaqtardy tirkep «Alqa bi, Tolghanay, Dulat baba» t.b. jasay beru Múhtarhangha ne túrady, tәiiri?! Áyt­ken­­men, qart tariyh, jazba derek kim kórin­gen­­ning qolyndaghy oiynshyqqa aina­la alma­­sa kerek.

Sonday moyny qatan, diti berik tariy­hy jazba derekting biri, әri biregeyi arty­na milliondaghan úrpaq qaldyrghan qytay­dyng Ly atty ósken, óngen, tekti әuleti bo­la­tyn. Sondyqtan da Qytaygha keninen tany­mal Jang San Ly Sy - pәlenshe, týgen­she, bәri, júrttyng bәri, ekining biri egiz­­ding synary, el, júrt t.b. maghynada qol­danylatyn mәteldegi «Li» sózi eng kóp, eng әigili degendi bildirip túr.     Endeshe, qytaylar myndaghan jyldyq ata shejiresi bar «Li» әuletin HHI ghasyrda jolbiyke Múh­tarhangha barymtalatyp qoyyp qarap oty­ra qoymas.

Oqyrmandarymyzgha týsinikti bolu ýshin ót­ken­­de jariyalanghan maqalamyzdaghy Ly Bay­dyng ata shejiresi kestesin osy aragha be­re ketudi paydaly bolar dep oiladyq.

Men búl kesteni «Elibay. Ly Bay. Ly Bo» at­ty altyndaghan әidik kitaptyng 99-beti­nen alyp otyrmyn.

Múhtarhan ótirigining eng soraqysy, әri naghyz qylmyspen barabar óres­­kel búrmalauy osy shejirelik kes­tening astynghy jaghynda shejireni syz­ghan qytaylyq avtordyng tórt tar­­maq­ty «eskertpe» sózin әdeyi auda­r­may tastap ketip, búl kestege mýlde qa­ty­­­­sy joq, onda aitylmaghan myna sózdi jazyp qoyghandyghy: «Aqynnyng saqtalghan shejiresi, besinshi atasy týrik qaghanatynyng hany bolghan deydi».

«Oqymysty» Múhtarhan senator Ómir­bek Baygeldi men doktor Sauyt­bek Abdrahmanov myrzanyng kózin baqyray­typ qoyyp osynday jolsyzdyqqa baru­dan tayynbapty. Qazaqstanda ózinen bas­qa qytay tili men jazuynan habardar adam­­dar bar ekenin, olar ne der eken degen­­di mýlde esine alghysy da kelmegen.

Eger de «Elibay» kitabyn shygharu alqa­­­syndaghy bir adam bolsa da, «myna sheji­re­lik kesteni qazaqshalap berelik, sonda júrt­­tyng kózi bizding aitqanymyzgha anyq jetedi» degende, Múhtarhan osynday qyl­mys­­tyq jolmen qazaq halqyn aqymaq qylu­­gha bata almas edi ghoy.

Ly Baydyng ata shejiresine baylanysty 4 es­ker­tpeni tastap ketuining mәnisin audar­ma­men tanysqan kózi qaraqty oqyrman­dardyng ózderi-aq biletin bolady.

1) Ly Baydyng ata tegi turaly tayuandyq ghal­ym­dar Go Shiyang Liyn, Ju Vengu jәne bas­qalardyng aitularyna qaraghanda, Ly Bay Jiyang Chyng nemese Yuan Jiyding әuleti kórinedi. Songhy kezde ony Zúng Liyding әuleti deushiler de shygha bastady.

2) Jang Shuchynning (LanJou uniyversiyteti) pikirinshe Ly Bayding ata tegi Han dәuirindegi Ly Liynning әuleti bolyp tabylady, Batys ólkege ketip qalghan.

3) Al «Ly Baydyng ata tegi shejiresi turaly týrli pikirlerge taldau» degen enbeginde Jiyang Jy: «Ly Bay Hu saudagerining úrpaghy da emes, Ly Liynning úrpaghy da emes, tipti TANG dәuirindegi Liylerding әuleti de emes, ol jarly-jaqybaydan tughan, onyng әkesi Tau Yuanmyng sekildi bir qanghybas bolghan» - dep jazady.

4) Búl shejirelik kestede HAN patshaly­ghynyng sardary (generaly) Ly Guannan Lyang U, Jau Vang Haugha deyin jalghasyp ke­lip, odan әri Ly Guiyden bastap, onyng әkesi bolghan Ly Kyge deyingi aralyqta eki ýzilis bar, osyndaghy shejirelik ýzilister onsha naq­tylanbaghan. Ol mamandardyng odan әri zerttep-zerdeleuin kýtip túr.» (Elibay. Ly Bay. 99 bet).

Olay bolsa, Ly Baydyng ata shejiresining nemese oghan berilgen tórt eskertpening qay jerinde onyng «Besinshi atasy týrik qagha­natynyng hany bolghan» dep jazylghan eken?

Ár kim osylaysha joqty bar dep, tarihy derek kózin belden basa búrmalap, oiyna kelgenin jaza berse tarih tarih boludan qalmay ma? Ázirding ózinde Múhtarhan Oraz­­bay býkil qazaq halqyn, onyng ghy­ly­myn, tipti qazaq memleketin úyatqa qal­dyr­yp ýlgerdi.

Qytaylyq Ly әuletinen shyqqan Ly Baydy Shu ózeni boyynda Dulat baba­nyng 8-úrpaghy (Ly Bay 9-úrpaq degen san­dyraq boyynsha) Ly Ky (Alqa biydin)-nyng otbasynda dýniyege keltirgisi kelgen aghayy­­ndardyng kózin tarihy shyndyqqa jet­kize týsu ýshin jogharydaghy tórt esker­tpening ishindegi keybir úghymdargha týsinik be­re ketudi jón sanadyq.

1) Ly Bay «Hu saudagerining úrpaghy emes» degende zertteushi húndardyng úrpaghy da emes dep túrghan joq. Múnda UI-IH ghasyr aralyghynda kók týrikter men tabghash (tang patshalyghy) ordasyna kirip, ornyghyp alyp, Shyghys pen Batys arasyndaghy býkil saudamen diplomatiyalyq barys-kelisti qoldarynda ústap túrghan soghdalyq (tәjik-parsy) kópesterdi menzep túr. Sol arqyly qytay ghalymy Ly Baydyng týrik tekti emestigi týgili, soghdalyqtargha da qatysy joq ekenin aityp túr.

2) «Tau Yanming sekildi qanghybas bir­eu­ding úrpaghy boluy mýmkin» degeni - qytay tarihynda kezbelik pen tәrkidýn­iyalyqtyng simvolyna ainalghan Shyghys Jin patshalyghy dәuirinde (317-420) ómir sýrgen (býgingi Jiang Shy ólkesining adamy) órshil, buntar aqyn bolatyn. Ol, keyde qoghamdaghy әdiletsizdikterden jiyirkenip, yghyr bolghanda iyen dalagha, tau-tasqa bezip ketip qanghybas tirlik keshetin.

Ly Baydyng әkesi Ly Ky sonday qan­ghybas adam edi demekshi. Olay bolsa, jo­gha­ry^­­daghy qytaysha shejirede de, oghan jaz­y­lghan eskertpe-týsiniktemede de joq «Týrik qaghanaty, besinshi atasy, hany» de­gen týsinik» qaydan shyqty? Áriyne, Múhtar­­hannyng qaltasynan shyqty.

Endeshe, Múhtarhannyng jalghan aqsha jasaghan qylmyskerden qanday aiyrma­sy bolghany?

2-ótirik Ly Baydyng әkesi Ly Kydan «Alqa bi» jasaugha úrynudan tuyndaghan kóp ótirikting úiytqysy dep bilinizder.

Múhtarhan ol turaly eshbir tarihy derek kózi­ne sýienbeytin әkesi Orazbaydyng ar­ghy atalary turaly shejire shertip otyr­ghanday-aq bylay dep kósiledi:    «... on­yng әkesi Alqa degen adam. Ol qazirgi Ta­raz qalasyndaghy belgili el biylegen shon­jarlar men shayqylargha jatatyn oqy­mysty, asa ziyaly adamdardyng biri bol­ghan. («Elimen qauyshqan Eldibay aqyn». «Ádebiyet» baspa ýii. Almaty. 2008. 10-b.)

Múhtarhan osylaysha «Alqany» qoldan tughyzghanday etip bayanday kele oghan my­na­day minezdeme de berip tastaydy: «... iri sheshen, beldi ghalym, qylyshker, qamshy­ger, ónerli biylerding biri bolghan. Sol se­bep­ti Alqa shaqyrghan basqosulargha bar­may­­tyn jan balasy bolmaghan desedi tariy­hy derekterde». (12-bet).

«Doktor» Múhtarhan myrza, sen tú­man­data silteme jasaytyn «tarihy derek­terdi» qaydan, qalay tabugha bolady? Onday búltartpas «jazba derekterden» nege bir ret bolsa da ýzindi keltirip ket­pey­sin?

Men dәl sol dәuirdi, yaghny erte Orta ghas­yr­­dy jýieli zerttegen adam edim. Son­dyqtan qytay jazba derekteri men Or­hon-Eniysey tas jazbalary mәtinderin qytay, týrik, úighyr, qazaq, orys týrkolog­tarynyng zertteu enbekterin salystyra qarastyrghandyqtan, sen emeksitken «Qy­tay tarihy jazbalarynan» Ly Ky - «Alqa bi» ghana emes, jalpy «Li» әuletining bizding jerimizde bolghany jóninde eshbir jazba derek joq ekenine kuәlik ete alatynymdy ashyq mәlimdeymin.

Doktor myrza, ózing qolynnan tughyzghan «Alqa biyinnin» artyna qaldyrghan qan­day sheshendik sózderi men ghalymdyq enbekterin atay alar edin?

3-ótirik Ly Kynyng arghy atalary jónin­­degi myna sózderinen órbiydi: «Onyng arghy atalary da kezindegi ghúndardyng imperiyalyq iri odaghyn qúrghan, tarihtaghy bes belgili elding bәri (?) bolghan Du Lu (dulu) taypasynan shyqqan. ... Sol tarihy kezendegi (?) Dulu ruynyng ataqty batyrlary, aqylgóy atalary, tarihtaghy 16 rular birlesip qúrghan (?) ghúndardyng ýlken imperiyalyq odaghy «on alty úlysty» (?) basqarghan mәrtebeli adamnyng ishin­de bolghan edi delinedi qytay jazba derekterinde» (12-bet).

Men, 1998-jyly «QANT» baspasynan basylyp shyqqan eki tomdyq «Úly hún impe­riya­­synyng tarihy» atty kitapty týrik tilinen audaryp edim. Kitapqa engen tarihy derekter Qytay tarihynyng atasy delingen Sy Mashiyannyng «Tariyh-namasy» men kóne jәne jana «Han-na­­ma­­dan» alynghandyqtan tariyhqa qaty­sty kitaptardy, zertteulerdi mým­kin­­di­ginshe tauyp oqyp, eki tomdyqty zert­­tey audarghanmyn. Sol tústa qytay tariyh­shylary Vang Ming Jy men Vang Bing Hualar jazghan «Ýisin turaly zert­­teu» atty enbekti múqiyat oqyghan edim. Ol kitapty 1989 jyly Ýrimjide N.Múhamethan­­úly audaryp bastyrghan bolatyn.

Men biletin tarihta, ghúndar qúrghan «iym­peri­yalyq odaq» degenning qúramynda «tariyh­taghy bes belgili elding biri bolghan Dulu­lar» jóninde eshqanday jazba de­rek joq. Al, janyltpashtay shatasqan «tar­iyh­taghy 16 rular birlestigin qúrghan, ghún­dardyng ýlken imperiyalyq odaghy «on alty úlysty» basqarghan mәrtebeli adamnyng ishinde bolghan edi delingen» qytay jazba deregin Múhtarhan tauyp bermese, biz joqtan bar jasay almaymyz.

Kózi qaraqty oqyrmandar Múhtarhansha tarih jazudyng qanshalyq kýlkili әri qauipti ekenin paryqtay jatar.

4-ótirik «Alqa bi» jóninde oidan shygharghan «Alqaly kenes qúru» deytin oijotagha qúrylghan. «Alqa biydi» jeke­shelendirip alghan Múhtarhan, endi qazaq sózderining etno-lingivistikasyna qol salyp, «qazaqtarda әli kýnge deyin «alqa­ly kenes qúru» degen sóz bar. Búl arada Alqa biyding el azamattaryn maqúldasugha bola kerise otyryp kelistiretin, óte erteden qalyptasqan, últtyq erekshelikke ainalghan, ozyq saltty qazaq dalasyna ornatqan adam retinde atalady. ... Ol jóninde kóptegen mәlimetter bar» (12-bet) dep kósiledi.

Átten, sol kópirgen «kóptegen mәlimet­terdin» tym qúrysa birerin doktor Múh­tar­han jariyagha shyghara alsa jarar edi.

«Alqa, alqaly kenes qúru» - búl sózder men sóz tirkesteri UII ghasyrda ómir sýr­gen «On oq búdúnnyn» sózdik qorynda bolghanyna qanday tildik aighaq keltire alar eken, Múhtarhan? Áriyne, keltire almaydy. «Alqaly kenes» - «Kýltóbening basyn­da kýnde kenes» tirkesimen zaman­das, múndaghy sóz ekeni belgili.

Tarih ghylymynda qalyptasqan, búl­jy­mas zangha ainalghan tarihty zertteu әdis-tәsilderi bolushy edi. Tarihy oqigha­lar men tarihy túlghalar turaly sóz bol­ghand­a, sol zamanda, tipti bolmasa, odan keyingi dәuirlerde qaghazgha týsken jazba derekterge arqa sýiey otyryp zertteushi óz tújyrymyn aitatyn siyaqty edi. Biz­ding Múhtarhan ondaygha pysqyryp ta qaramay, qyzyl sózdi qypyghymen sa­py­rady eken. «Anqau elge aramza mol­dalyqtyn» qazaqy ýlgisi. «Ol jóninde kóptegen mәlimetter bar. ... Ol jóninde qytay jazbalary jan-jaqty syrlar shertedi»degen siyaqty bos sózdermen tarihy jazba derekterdi oqyp-paydalana almaytyn oqyrmandarynyng mysyn basa qoqilanady. Shyn tarihshy, tariyhqa adal zertteushi aldymen sol «jazba derek­terdi» búldamay, búldyratpay oqyr­man na­zar­yna úsynar bolar. Al, qolynda eshqan­day túrlauly derek-dәiegi joq Múhtar­handar ghana solaysha orghyp, ora­ghy­typ óte shyqqysy keledi.

Búdan týier týiinimiz: Qytay jazba derek­terinde Múhtarhan qoldan jasaghan «Alqa biyge» qatysty eshbir sóz joq, bol­uy da mýmkin emes.

Endigi sóz Múhtarhannyng Ly Kyny (Alqa biy) Shu-Suyabtan qytay qorghany ishi­ne kóshirip aparuy jóninde oidan shy­ghar­ghan, tarihty shatastyrghan naghyz aran­da­tushylyq qylyghyna arnalady.

5-ótirik Múhtarhannyng «otanshyl» Al­qibiyining Suyab-Shu ónirin tastay qashyp, Qytaydyng úly qorghanyna bar­yp panalauyna baylanysty tariyhqa jasal­ghan keshirilmes qiyanatynan órbiydi.   Múhtar­han ózi jete bilmey shatasumen qoy­may, júrtty da shatastyryp Týrkeshter tu­ra­ly mynaday qate aqpar taratady.

«Qazaq dalasyn bir zamandarda biyle­gen Batys týrik qaghanatynyng Týrkesh han­dyghy, jetinshi ghasyrdyng sonynan bas­tap, tús-tústan jasalyp jatqan әr týr­li shabuyldar saldaryn el ishindegi saya­si, ekonomikalyq jaqtarda kýrdeli jaghdaygha tap boldy» deydi. (13-bet).

Múndaghy «Batys týrik qaghanatynyng Týr­kesh handyghy» degen ne janyltpash? Dúr­ysy - Batys týrik qaghanaty au­ma­ghynda, ejelgi ýisin jerinde «on oq búdún­nyn» beldi taypasy Týrkeshter qúrghan (692-766) qaghanat. Handyq pen qaghanat mәrtebesi jóninen paryqty memlekettik qúrylymdar.

YII ghasyrdyng sonynan bastap Týrke­shter Múhtarhan jazghanday azyp-tozugha em­es, óz aldyna shanyraq kótergen jas memleketting tәuelsizdigin nyghaytu jolyn­da tabandy kýres jýrgizip, Ortalyq Aziya­dagh­y yqpaldy kýshke ainala bastaghany tar­iy­hy shyndyq. Men «Týrkesh qaghanaty» degen monografiyamda oghan jan-jaqtyly toqtalghan bolatynmyn.

6-ótirik ÝII ghasyrdyng songhy shiyreginde Ortalyq Aziya men Jetisuda qalyptasqan geosayasy jaghdaydy bilmestikten nemese qasaqana búrmalaudan tuyndaghan.

Syrttay, shola qaraghanda UII ghasyrdyng son­ynda, naqtylap aitqanda 680-jyl­dar­daghy geosayasy jaghdaydyng shiyeleni­sip ketkeni ras bolatyn. Biraq ol shiye­le­nis Múhtarhan tóndire jazghanday týr­ik halyqtary, onyng ishinde «on oq búdún­nyn» eldigi men mәdeniyetin oiran qy­lar apatty jaghdayda emes, kerisinshe tәu­elsiz­dik jolyndaghy aqtyq aiqasqa kiris­ken naghyz júldyzdy jyldargha tura keledi. Iollúq tegin Kýlteginge arnap jazghan tas jazbada: «... týrik bekteri týrik atyn joghaltyp, tabghash bekterding tabghash atyn tútynyp, tabghash qaghanyna baghyndy. Elu jyl isin, kýshin berdi» dep kýnirene es­ke alghan 50 jyl, 630-679-jyldar ara­ly­ghy bolatyn. Al, 682-jyly Orhon boyynda ekinshi Týrik qaghanaty qayta qalpyna kelip, Tang imperiyasynyng әskerin úly qorghannyng ishinde qualap jýrip soqqylay bastasa, ontýstiktegi Tabandar (Tiybet) kýsheyip Tang imperiyasy biylep kelgen Qashqariyany basyp alyp, úly qorghangha qauip tóndirdi.

Ontýstik-batysta arab halifaty quat­ty Iran patshalyghyn baghyndyryp, Aziya­daghy qúdiretti kýshke ainalghan bolatyn. Biraq oghan deyin Batys Týrik qaghanaty iyeli­gine qauip tóndirer jaghdayda emes edi. Mineki, qalyptasqan osy geosayasy jagh­day «on oq halqy» ýshin barynsha qolayly bolghanyn basa aitugha tiyispiz.

birinde, týrkeshterding Bagha tarhany Ójeli, Tabghash qaghandar biylep kelgen Su­yab bekinisin shabuylmen alyp, ýlken Orda­syn osynda әkelip ornatty da, kishi Ord­as­yn Qoylyq bekinisinde qaldyrdy. Bú­ny tәptishtep otyrudaghy maqsatymyz, Múhtar­han búrmalap týsindirmek bolghan tariy­hy shyndyqty kórsetu.

Múhtarhan madaq sózin jaudyrghan «Al­qa biyin» Suyab, Talas qalalaryn tastap ketuge mәjbýrlegen» qara týnek zaman degeni, onyng kerisinshe, Ójeli Bagha tarhan bastaghan «on oq halqy» Batys týrik qaghanaty aumaghynan Tang imperiyasynyng otarlaushy armiyasyna arqa sýiegen «Tabghash qaghandardy» quyp tastap, el irgesin bekitip alghan 705-706-jyldargha sәikes keledi. Tarihy shyndyq osylay!

Osy arada Eldibay, Alqabiyshil Múhtar­hangha mynaday súraq qoysaq, qalay jauap berer eken?

Birinshi súraq: Jetisu men Ortalyq Aziyada qalyptasqan týrik halyqtaryna, on­yng ishinde Múhtarhansha aitqanda «myn­­daghan jyldyq bay mәdeniyetke ie qa­zaq-dulattar onyng ghúlama ghalymy, ait­qa­ny eki bolmaytyn Alqabiylerine tughan qolay­ly tarihy jaghdayda, «Alqa bi» nege tughan jerin tәrk etip ýrim-bútaghyn arqa­lap myndaghan shaqyrym shalghaygha qa­sha kóshedi?

Ekinshi súraq: Dulattardyng aqylgóy qam­qory, asqan patriot «Alqa bi» Jetisudy tastay qashugha mәjbýr bolghannyng ózinde ol nege qandas, taghdyrlas kók týrikterge, olar qúrghan Týrik qaghanatyna ketpey, týrik halyqtarynyng ata jauy bolghan Tang imperiyasy iyeligindegi Shu-Sychuan jeri­nen pana izdeydi?

Halqymyzda «ótirikting ózine senbe, qisy­nyna sen» deytin mysqyl sóz bar. Múh­­tar­hannyng «qyryq ótiriginen» sol qúr­ghyr qisyndy tappay dal bolady eken­sin...

7-ótirik onyng myna bir abzas sózinde aitylghan 4 birdey shylghy ótiriginen tuyn­day­dy. Doktor myrza bylay kósi­ledi: «...alasapyrandy ózgeristi, jany tó­zip qabylday almaghan Alqa by b.z. 713-jyly tútas tuystaryn bastap, Shy­ghy­s­taghy týrikter basqaryp otyrghan qy­­tay­men shektesetin Dón-hana   jerine kóshe­di. Ondaghy ertedegi rulas, atalas, qan­­­dastaryn panalaydy. Osy kezde Eli­bay on eki jasqa kelgen edi» (13-bet)

1) Alqa by tútas tuystaryn alyp 713-jyly kóshti degen mýldem sandyraq. Ly Baydy Suyabta tughan dep esepteytin sa­nau­ly qytay avtorlarynyng ózi de, ensiklo­pediyalyq sózdikterde de ony 705-jyly SyChuannyng Jiyann ónirine kóship kelgen edi dep jazyp keledi. 713-jyl dep jazghan «oqymysty» Múhtarhannan basqa bir pen­de joq.

2) «Shyghystaghy týrikter basqaryp otyr­ghan Qytaymen shektesetin jer» dep emeksitkenine qarap, Shyghys týr­ik qa­gha­nat­yn aitqan shyghar dep qalman­y­zdar. «Dón-hana» degen Alqa biyding «qan­das, atalas, rulastary» túryp jatqan býgingi Gan­su ólkesining batys qaqpasyn aityp otyr. 705 nemese 713-jyldary Tang impe­riyasy biylep túrghan Gansu (Kensu) ólke­sinde qaydaghy týrikter basqaryp túrghan jeke handyq, iyelik? «Alqa biymen rulas, atalas» qanday adamdar biylik basynda otyrghan eken?

3) «Dón-hana» degeni qanday «hana» bol­dy eken? Qytaylar «Dýn huan» dep jaza­tyn jaghrafiyalyq ataudan eshqanday qa­zaq­sha «Dón» men parsysha «hana» maghy­nasy shyqpaydy. «Dýn huan»nyng qytay jazba derekterine ilingenine kemin­de 2000 jyl boldy. Al, týrik halyq­tary tiline arab, parsy sózderining ene bast­aghany, sol qatarda sóz tudyrushy «hana» qosymshasy jalghana bastaghany IH-H ghasyrlardan beri qaray desek qatele­spespiz. Múhtarhansha belden basu, joqtan bar jasaudyng ýlgisi búl,,,

4) «Osy kezde Elibay 12 jasqa kelgen edi» dep jaza salu da «oqymysty» Múh­tar­hangha ne túrady, tәiiri?! Tarihy de­rek-dәiek degender onyng qaltasynda túr emes pe? Eger de myng jerden alghyr, erek­she daryndy bala bolghannyng ózin­de Múhtarhan kópirte maqtaghanday «... qazaq dalasyn tua sala sýie bilgen daryndy úl, bes jasynda tarihy qa­zaq dastandarymen susyndaghan jan» bol­uy aqylgha qonbaydy-aq. Sol ýshin Ly Baydy bes jasynda qazaqtyng tariy­hy dastandarymen susyndatu kýmәn tudyra­ryn bilgendikten Eldibayyn kәmeletke toltyryp baryp ishki Qytaygha aparghandy jón kórse kerek.

Búl ótirikting jay-japsaryn ashu ýshin oghan arnayy toqtalamyz. Óitkeni ol Múhtar­han oilap tauyp, senator Ómirbek Baygeldi men doktor Sauytbek Abdrah­mano­vtyng basyn shyr ainaldyrghan syiqyrly dúghanyng ózi bolatyn.

Jalghasy bar