Senbi, 20 Sәuir 2024
Janalyqtar 3715 0 pikir 28 Qarasha, 2013 saghat 03:54

MAGADANDA ATYLGhAN QAZAQTAR

Alash múrasyn zertteuge qomaqty olja salyp, ózin ýlesin qosyp jýrgen ghalym Núrlan Dulatbekov Reseyding Peterbor qalasyna jasaghan kezekti saparynan taghy da tyng tarihy derektermen oralypty. Búghan deyin Mәskeuding «Don» bauyrlastar ziratyndaghy Álihan Bókeyhan men Nyghmet Núrmaqovtyng sýiegi jerlengen qabir basyna eskertkish taqta ornatqan Núrlan myrza búl joly stalindik sayasy qughyn-sýrgin jyldary jer audarylyp, Magadanda jazyqsyz, naqaq atylghan qazaqtardyng tizimin shang basqan Peterbor múraghattarynan tauypty. Tómende Núrlan Dulatbekovtyng úsynuymen Magadanda atylghan qazaqtardyng tizimin jariyalap otyrmyz. Abai.kz Tarihta «kindik kezen» dep sanalatyn talma tústar bolady. Ondayda belgili bir sayasy qúrylystardyng ghana emes, kýlli qoghamdyq tirshilikting tútastay ózgerui talap etiledi. Bizding býgingi bastan keshirip otyrghan qúbylystarymyz kóp rette sonday kindik kezenderdi eske salady. Tәuelsizdik alghaly bergi jiyrma jyldan astam uaqyt ishindegi atqarylghan úlan-asyr ister osynday janghyrulardyn, janarulardyng arqasynda jýzege asyrylyp jatyr. Aldymyzda tól tarihymyzdy sol tәuelsizdik talaptary túrghysynan qayta jazyp shyghudyng ýlken mindeti túr.

Alash múrasyn zertteuge qomaqty olja salyp, ózin ýlesin qosyp jýrgen ghalym Núrlan Dulatbekov Reseyding Peterbor qalasyna jasaghan kezekti saparynan taghy da tyng tarihy derektermen oralypty. Búghan deyin Mәskeuding «Don» bauyrlastar ziratyndaghy Álihan Bókeyhan men Nyghmet Núrmaqovtyng sýiegi jerlengen qabir basyna eskertkish taqta ornatqan Núrlan myrza búl joly stalindik sayasy qughyn-sýrgin jyldary jer audarylyp, Magadanda jazyqsyz, naqaq atylghan qazaqtardyng tizimin shang basqan Peterbor múraghattarynan tauypty. Tómende Núrlan Dulatbekovtyng úsynuymen Magadanda atylghan qazaqtardyng tizimin jariyalap otyrmyz. Abai.kz Tarihta «kindik kezen» dep sanalatyn talma tústar bolady. Ondayda belgili bir sayasy qúrylystardyng ghana emes, kýlli qoghamdyq tirshilikting tútastay ózgerui talap etiledi. Bizding býgingi bastan keshirip otyrghan qúbylystarymyz kóp rette sonday kindik kezenderdi eske salady. Tәuelsizdik alghaly bergi jiyrma jyldan astam uaqyt ishindegi atqarylghan úlan-asyr ister osynday janghyrulardyn, janarulardyng arqasynda jýzege asyrylyp jatyr. Aldymyzda tól tarihymyzdy sol tәuelsizdik talaptary túrghysynan qayta jazyp shyghudyng ýlken mindeti túr. Osy orayda ótken ghasyrdyng 30-shy jyldarghy oirany, 40-shy jyldarghy qyrghyny kezinde qyrshynynan qiylghan, jazyqsyz japa shegip, otqa oranghan, oqqa baylanghan, halqymyzdyng qaymaghy derlik arys azamattarymyzdyn, túghyrly túlghalarymyzdyng qayghyly taghdyr-tarihyna janasha túrghyda jaryq týsiruding manyzy erekshe. Sol maqsatpen biz nebir taghdyrlar túnshyqtyrylghan qaralau, jazalau, enbek lagerilerining derek-qújattary qorlanghan arhivterdi aqtaru júmysymen biraz jyldardan beri jýieli shúghyldanyp kelemiz. Talabymyz nәtiyjesiz de emes siyaqty. «Betimizge kýie qylyp jaqpasaq, bizderde de talay myqty bolypty» dep Maghjan Júmabaev aqyn aitpaqshy, bir ózi bir últtyng ústyny, tiregi, temirqazyghy bolugha layyq talay-talay tamasha azamattarymyz stalindik qughyn-sýrgin nauqanynyng qúrbany bolyp, aidalyp, atylyp ketkeni belgili. Olardyng tughan halqynyng bolashaghy ýshin etken enbegi, kórsetken qayratymen qosa shekken beyneti de jetip artylady. Eng soraqysy – naghyz aqyl-parasaty tarlan tartqan kemel shaqtarynda ayasyz qughyn-sýrginge úshyraghan. Sonday ólimi men jerlengen orny júmbaq, әli kýnge dauly bolyp kele jatqan qos bozdaq, qos arys – qazaq halqynyng altyn aidarly aqyndary, qayratkerleri Maghjan Júmabaev pen Sәken Seyfulliyn. Olardyng NKVD qújattarynda jazylghanday, týrmede atylghany, tughan jerlerinen topyraq búiyrghany jónindegi derekter jan-jaqty dәleldeudi qajet etedi. Sonau 80-shi jyldardyng basynda bastalghan búl tónirektegi alypqashty әngime әli kýnge basylmay keledi. Birneshe mәrte arnayy ekspedisiya da baryp keldi. Ol jónindegi pikirtalas baspasóz betinde bir ýzilgen emes. Álbette, qazirgidey mol mýmkindikter kezinde aty bir taypa elding tuyna ainalghan túlghalarymyzgha baylanysty aqiqattardy anyzdan arshyp alugha kýsh salmasaq әste bolmaydy. Ol, әriyne, bir sәtte jýzege asa salmaydy. Úzaq uaqytty, kóp әreketti qajet etedi. Osy baghytta biz de, izdenis órisimizge oray biraz talaptar jasaghan edik. Súnqar Sәkenmen Magadan týrmesinde birge otyrdym degen Mudrov (marqúm) aqsaqalmen bolghan әngimening beynejazbasyn tuystarynan qalap alyp, arhiyvimizde saqtap otyrghaly biraz jyl ótti. Payghambar jasyna asqan adamnyng әngimesinen shynayylyqtan basqa eshtene angharmadyq... Al Magadan oblystyq ishki ister bólimining aqparat ortalyghynan jәne basqa tiyisti oryndardan alghan mәlimetterimizde jogharyda atalghan eki aqyngha qatysty derekter mýldem úshyraspady. Biraq jergilikti jauapty adamdardan mynaday aqparat aldyq. Vladivostok qalasynyng túsynda aidaugha kelgenderdi sondaghy lagerilerge bólip túratyn bir arnayy «peresylochnyi» lageri bolghan. Bir su qatty tasyghan jyly lageridi shayyp ketip, kóptegen arhiv qújattary joghalyp ketken eken. Aqyn jerlengen degen Yagodnoe selosyna qatysty, sol audannyng múraghattary eshqanday nәtiyje bermey túr... Al qolymyzgha týsken derekter ishinen mynaday qazaq bauyrlarymyzdyng derekteri shyqty: Aqashev Sianghali, 1911 jyly tughan, oraldyq. Últy – qazaq. 1937 jyly ústalyp, NKVD ýshtigining ýkimimen 08.08.38 j. 58-bap boyynsha sottalghan. Sol kýni atylghan. 11.09.62 j. aqtalghan. Arhiv nómiri R13231 (Magadan oblystyq ishki ister bólimining aqparat ortalyghy). Baiylev Qapas, 1912 jyly tughan, Almatylyq, qazaq. 1937 jyly ústalyp, 08.08.38 jyly 58-bappen sottalghan. Sol kýni atylghan. 11.09.62 j. aqtalghan. Arhiv nómiri 13235. Bayghanin Qasym, 1900 jyly tughan. Qaraghandylyq, qazaq. 1937 j. ústalyp, 08.10.38 j. 58-bappen sottalghan. 08.13.38 j. atylghan. 20.10.56 j. aqtalghan. Arhiv nómiri R7938. Ahmedjan Mihaiyl, 1900 jyly tughan. Tughan jeri kórsetilmegen, qazaq. 1938 jyly ústalyp, 08.08.38 j. sottalghan. Sol kýni atylghan. 25.0160 j. aqtalghan. Arhiv nómiri R8943. Badiyarov Mihail Grigorievich, 1910 j. tughan. Últy qazaq dep jazylghan. 1933 j. ústalyp, 24.01.38 j. sottalghan. 05.02.38 j. atylghan. 18.04.96 j. aqtalghan. Arhiv nómiri R23233. Baranbaev Qanay, 1896 jyly tughan. Últy qazaq, Tashkentte túrghan. 1935 jyly ústalyp, 05.01.38 j. sottalghan. 15.01.38 j. atylghan. 30.09.63 j. aqtalghan. Arhiv nómiri R13511. Birimjanov Múhtar Qorghambekúly, 1907 jyly tughan. Qostanaylyq, qazaq. 1933 jyly ústalyp, 17.05.38 jyly sottalghan. 10.06.38 j. atylghan. 27.06.89 j. aqtalghan. Arhiv nómiri R15945. Dәurenov Sadyq, 1900 jyly tughan. Ontýstik Qazaqstan ónirining qazaghy. 1936 jyly ústalyp, 06.08.38 j. sottalghan. Sol kýni atylghan. 30.10.61 jyly aqtalghan. Arhiv nómiri R10596. Japanov Kerim, 1912 jyly tughan. Qazaq. 1937 j. ústalyp, 29.04.38 j. sottalghan. 10.06.38 j. atylghan. 19.10.88 aqtalghan. Arhiv nómiri R15308. Qúltaev Ábi, 1912 jyly tughan. Shymkenttik qazaq. 1936 jyly ústalyp, 27.02.38 j. sottalghan. 09.03.38 j. atylghan. 26.02.62 j. aqtalghan. Arhiv nómiri R12929. Kushbaev Amanbana, 1909 jyly tughan. Qazaq. 1936 jyly ústalyp, 13.03.38 j. sottalghan. Sol kýni atylghan. 10.07.61 j. aqtalghan. Arhiv nómiri R9505. Martabarov Juren, 1902 jyly tughan. Qazaq. 1936 jyly ústalyp, 17.02.38 j. sottalghan. 24.02.38 j. atylghan. 31.07.89 j. aqtalghan. Arhiv nómiri R16840. Múhamedjanov Hamza Búharbayúly, 1910 jyly tughan. Qazaq. Moskvada túrghan. 1939 jyly ústalyp, 20.08.41 j. sottalghan. 03.10.41 j. atylghan. 30.01.91 j. aqtalghan. Arhiv nómiri R18150. Raengulov Anuar, 1914 jyly tughan. Qazaq. 1935 jyly ústalyp, 06.08.38 j. sottalghan. 08.08.38 j. atylghan. 30.10.91 j. aqtalghan. Arhiv nómiri R18150. Sýleymenov Kalich, 1915 jyly tughan. Aqmola qazaghy. 1940 jyly ústalyp, 15.12.41 j. sottalghan. 026.02.42 j. atylghan. 25.03.93 aqtalghan. Arhiv nómiri R19094. Taysarinov Ahmetjan, 1901 jyly tughan. Almatylyq, qazaq. 1937 j. ústalyp, 09.08.38 j. sottalghan. 21.09.38 j. atylghan. 30.06.89 j. aqtalghan. Arhiv nómiri R15979. Chulanov Minayder Elemesovich, 1989 j. tughan. Qostanaylyq qazaq. 1935 jyly ústalyp, 07.02.38 j. sottalghan. 09.03.38 atylghan. 30.11.56 j. aqtalghan. Arhiv nómiri R8118. Mine, osylay jalghasyp kete beredi. Búl – bizding qolymyzgha týsken arhiv qújattarynyng bir parasynan shyqqan derekter ghana. Osy derekterdi oqyrmandar nazaryna úsynudaghy maqsatymyz – qalyng qazaqtyng arasynan jogharyda atalghan jazyqsyz jandardyng jaqyn-juyqtary, tughan-tuystary shyghyp qala ma, jazyqsyz japa shekkenderge dúgha baghyshtala ma degen ýmit... Qarlag, nәubet jyldary turaly poema jazugha niyettengen aqyn Ghalym Jaylybaymen soghan baylanysty kezinde jii habarlasyp, pikir almasyp jýrdik. Sonday bir әngimening barysynda sóz Sәken men Maghjandargha auysyp, keybir jogharyda aitylghan taqyryp tónireginde әngime bolghanda Ghalym myna bir ólenin oqyp bergen edi: Aqboz atty qúlatqan jala kerme, Magadangha mola izdep bara berme – Sәken degen halqymnyng ruhy ghoy, Ruhtardy kómbeydi qara jerge!.. IYә, aqyn sózi dúrys ta shyghar. Degenmen asylymyzdyng synyqtary kóz aldymyzgha elestegende is-әreket etpey, moyynúsynyp, qalyp qoy – ol da dúrys emes siyaqty... Tarih taghylymy – tek qana memleket men qoghamnyng tarihyn týgendep shyghu emes, sonday-aq oghan ózining óshpes izin qaldyrghan túghyrly túlghalardyng ómiri men qyzmetine qatysty barlyq derek-dәiekterding úshtasuy da bolsa kerek. Osy orayda últ tarihy belgili bir oqighalardy tizbelep shyghu emes, jekelegen adamdardyng taghdyr-tarihymen de mәndi-maghynaly!

Núrlan DULATBEKOV, zang ghylymdarynyng doktory, QR ÚGhA-nyng korrespondent-mýshesi

(Maqala Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining tapsyrysy boyynsha dayyndaldy)

Abai.kz

0 pikir