Til mәselesining mәiegi retindegi basty faktorgha nazar audarylmay, qazaq tilining kósegesi kógere qoymaydy. Til sayasatyndaghy nysanaly baghyt pen shynayy da nәtiyjeli sharalardy qolgha almau memleketting qauipsizdigin qoldan әlsiretuge aparyp soghady.  Búl taqyrypqa barghyshtauymyzdyng da, ony búqaramen bólisuimizding de sebebi - sol.

         TILDI ÓLTIRU MEN TIRILTU ALANY.

Tildik orta – tilding tirlik alany. Tilding tirligi onyng qoldanu ortasynyng bar ekendigine tikeley qatysty. Qatynas ortasy joyylghan til ózinen ózi óshken tilge aynalady. 2000 jylday ólige sanalghan lingvistikalyq ivrit jýiesi qalay qalpyna keltirildi? Bar bolghany - onyng tildik ortasy qaytadan jandandyryldy! Osylaysha kez kelgen tildi óltiruge de, tiriltuge de bolady. Tildik orta - tilding qoldanym ayasy; qoldanymy joyylghan til óshken bolyp esepteledi. Tildik ortanyng tútynushylary: jazarman, oqyrman, kórermen, tyndarman, aitarman. Al, ortagha tildegi býkil jazba resurs, kitaphana, elektrondyq kenis; olardy qoldanushylar,televiydeniye, radio, aluan týrli dәrishana, auruhana, kóshe, qoghamdyq oryndar, oiyn alany, mektep, balabaqsha, janúya, újym, mәdeniyet oryndary, bazar t.t...  jatqyzugha bolady.

Til mәselesining mәiegi retindegi basty faktorgha nazar audarylmay, qazaq tilining kósegesi kógere qoymaydy. Til sayasatyndaghy nysanaly baghyt pen shynayy da nәtiyjeli sharalardy qolgha almau memleketting qauipsizdigin qoldan әlsiretuge aparyp soghady.  Búl taqyrypqa barghyshtauymyzdyng da, ony búqaramen bólisuimizding de sebebi - sol.

         TILDI ÓLTIRU MEN TIRILTU ALANY.

Tildik orta – tilding tirlik alany. Tilding tirligi onyng qoldanu ortasynyng bar ekendigine tikeley qatysty. Qatynas ortasy joyylghan til ózinen ózi óshken tilge aynalady. 2000 jylday ólige sanalghan lingvistikalyq ivrit jýiesi qalay qalpyna keltirildi? Bar bolghany - onyng tildik ortasy qaytadan jandandyryldy! Osylaysha kez kelgen tildi óltiruge de, tiriltuge de bolady. Tildik orta - tilding qoldanym ayasy; qoldanymy joyylghan til óshken bolyp esepteledi. Tildik ortanyng tútynushylary: jazarman, oqyrman, kórermen, tyndarman, aitarman. Al, ortagha tildegi býkil jazba resurs, kitaphana, elektrondyq kenis; olardy qoldanushylar,televiydeniye, radio, aluan týrli dәrishana, auruhana, kóshe, qoghamdyq oryndar, oiyn alany, mektep, balabaqsha, janúya, újym, mәdeniyet oryndary, bazar t.t...  jatqyzugha bolady.

Býgingi memlekettik shekara búrynghysha geografiyalyq qorshaudan góri tildik ortamen shekteletini jasyryn emes. Býginde әr memleketting tildik ortasy – sonyng aumaghyn bildiretin faktorgha ainaldy. Reseymen ortadaghy tildik ortamyzdaghy aiyrmanyng azdyghy bizding elding egemendigin kórer kózge  tómenshiktetip, Qazaqstandy búrynghy metropoliyagha ruhany baghynyshty etip túr. Eger de memleketke tәn tildik orta bolsa, onyng yqpaly sayasy shekaradan góri mol bolatyny sózsiz. Biz sol shekarany sezine almay otyrmyz.

Tildik orta – tilding qyzmet etu ayasy men mýmkindigine jol ashatyn, adamdardyng aqparat alu men beru, qarym-qatynas jasaudaghy әmbebap jandy alan.Oghan damuyna kónil bólmeu arqyly tilding ayasyn taryltyp, onyng óshuine jaghday jasaydy. Bizde tildi tuyndatatyn da, óltiretin de, ýiretetin de orta ekeni eskerilmey otyr. Elde tildik pәnder arqyly ghana til ýiretu mindeti qoyylghan birjaqty úghym qalyptasqan. Pәn eshqashan ortany almastyra almaydy, ol bar bolghany til turaly týsinik pen sauat qalyptastyruy mýmkin,tildik jýieni tanystyryp,iygertui yqtimal, biraq tildi mengerte almaydy!

Tildik ortanyng qanshalyqty damyghandyghy til qauqaryn kórsetetin basty faktor, ol onyng kendigi men terendigi arqyly ólshenedi jәne tilding damyghandyghy da sol ólshemderge tikeley qatysty. Bylay aitqanda, ortanyng kendigi - til qoldanymynyng sany da, al terendigi – til qoldanymynyng sapasy.

         KENDIK. Tildik orta býgingi qoldanysta basty eki bólikten túrady: jazbasha jәne auyzsha orta. Adamnyng aty-jóninen (qazaqtyng aty-jóninen habar alghynyz kelse, kez kelgen mekteptegi synyp jurnalyna kóz jiberiniz), SMSten bastap, ghylymiy-sayasy bayandamalargha, zandargha, tom-tom kitaptargha deyingi barlyq jazba material tilding jazbasha ortasyn qamtidy. Tilding qanshalyqty kólemde jazbasha material óndiru qauqary men qory bolsa, onyng jazbasha ortany iygeru men mengeru mýmkindigi de soghan sәikes, onyng jazbasha kendigi de, kenisi de sonday. Qazaqtildi aqparat tútynushy kýnige qansha kólemde jazu jazyp, qansha kólemde jazbany oqysa, tildik ortanyng jazbasha bóligining sany da, sapasy da sonshalyqty qalyptasady.

2009 jyly bir top qoghamdyq úiym atynan jariyalanghan         «QAZAQSTAN RESPUBLIKASYNDAGhY MEMLEKETTIK TILDING AHUALY JÓNINDEGI SARAPTAMALYQ BAYaN» atty qújatta (http://old.abai.kz/content/kazakstan-respublikasyndagy-memlekettik-tildin-akhualy-zhonindegi-saraptamalyk-bayan) tildik orta ýshin barynsha qajetti әri qarapayym aqparat taratu kózi bolyp tabylatyn qazaqtildi BAQ turasynda: «Eldegi qoghamdyq mәlimet kózine qaraghanda, (búl sala boyynsha resmy mәlimet nemese ghylymy zertteme joq) BAQ óndirisining qazaqshasy 10%-dan aspaydy, qalghany orys tilindegi ónimder bolyp tabylady da, olar qazaqshagha audarylyp beriledi» delingen. Búl kórsetkish negizinen gazet-jurnaldargha qatysty, onyng 4 jyl ótkennen keyin de ózgergeni shamaly,búl sala audaryndy mazmúngha týskeni óz aldyna mәsele. Endi qazaq gazetterining jabylyp, internetke kóshe bastauy da oryssha basylymdardan búryn bastalghan ýrdis.

Al, jazba tildik ortanyng eng shyny sanalatyn ghylymy kitaptar men oqulyqtar jóninde biren-saran gumanitarlyq salany aitpaghanda, әngime aitu artyq. Býginde jazba tilding sapasy men memlekettik qoldanymyn anghartatyn zang shygharu salasyndaghy zanjobanyng tek qana orys tilinde jazylatyny taghy mәlim. Búghan qatysty qazaq filolog ghalymdarynyng magistratura men doktoranturagha baryp, ghylym danghylyna týsu ýshin әueli aghylshyn tilinen sýrinip jatqanyn taghy eskereyik. Al, búl qazaqtildi  orta men onyng jýiesin kógertuge tiyisti ghylymnyng «býirekten shyqqan siraqqa» tәueldiligin anghartady.

         TERENDIK. Tildik ortanyng terendigin, yaghny sapasyn sóz etsek, ony qinalyssyz-aq býgingi jurnalistika tilinen onay tabamyz. Búl turasynda býginde erinbegen adamnyng bәri synaytyn boldy. Jazarman men oqyrman dengeyi ózara tyghyz qatynasta – qanday jazarman bolsa, dәl sonday  oqyrman qalyptasady. Osyghan oray býgingi qazaq jurnalistikasynyng sauatynan bastap, kórkem әdebiyet pen ónerding toqyrauy da, ony tútynushy qazaqtildi oqyrmannyng orystildi  jazbaly ortagha oiysuy da osynday qordalanghan keshendi mәselening saldary.

Býginde «til – adamdardyng ózara qarym-qatynas qúraly» degen tújyrym әldeqashan eskirdi, «til   –  oilaudy úiymdastyratyn organ» degen shyndyqqa juyq payym shyqty.

 Jaqandanu ýderisi til nysanyna jana anyqtama bere bastady, sonyng biri tilding – últtyq sana men oilau jýiesining birden bir kózi ekendigi. Bylay aitqanda, gendik tegine qaramastan, óz tilinde sóilemeytin adamda últtyq oilau jýiesi men tanymy ghana emes, basqasha oilau apparaty men taldau tәsili, soghan say әreket qalyptasady. Tipti, adamnyng antropologiyalyq týr kelbetining de ózgeriske úshyraytyny qúpiya emes.

Kisining qay tilde sóileuine baylanysty onyng auyz quysy men sóileu apparaty da ózgeshe qalyptasyp, soghan sәikes dybys jýielerine kóndigedi. Búl jaghday adamnyng estu qabyletine de qatysty: adam qanday dybysty estip, qabylday alsa, sol dybystar jýiesinen qúralghan tildi ghana sóiley almaq. Sol sebepti eseygen adamdy tilge ýiretu barynsha auyr jәne onyng qalyptasqan auyz apparatyn ózgertu mýmkindigi meylinshe az.

Kenestik memleket milliondaghan orys emesterge eshbir ortalyq ashyp, budjetten qarjy bólgen emes, búl mәseleni orystildi ortasy qalyptasqan júmys újymdary men mәjbýr bolghan psihologiyalyq jaghday op-onay sheship berdi. Osy jerde osy maqsatqa budjetten bólinip jatqan qyruar qarjy men onyng tiyimdiligi әri nәtiyjesi bizding kózimizge shúqyp túrghan saldar emes pe?! Áriyne, qyzyl imperiyanyng búl jýiesi kisi qyzygharlyq emes, biraq búl jerdegi aitpaghymyz – tildik ortanyng til ýiretudegi orasan qauqarynyng ayaqasty boluy men tiyimdiligining bizding jaghdayymyzda qarastyrylmay otyrghandyghy.

Tildik ortanyng terendigi keybir tilderde múhit sekildi, al keybir tilderde shalshyqqa ainaluda. Búl – ortany eskermeytin bolmasa qasaqana týrde ol mәseleden ainalyp ótetin dәrmensiz tildik sayasattyng saldary. Bir  tildi ghana múhiytqa ainaldyrugha tyrysyp, qalghanyn shalshyq pen balshyqqa ainaldyru bizge kórshi elderdegi memlekettik sayasat ekeni ras. 90 payyz tildik ortasy bar alandar kórer kózge ógey tildik ortagha oryn berip, terendik tayyzdalyp, sualuda. Reti kelgende, «Qazaqstan Respublikasynda tilderdi damytu men qoldanudyng 2011 - 2020 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasy turaly» (http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1000001128) basty qújatta tildik ortagha qatysty eshbir sóilemning joqtyghyn keltiruge mәjbýrmiz.

         TILDIK BEDEULIK.Qazaq tildi jazbaly ortanyng sauatynyng tómendigi negizinen tildik ortanyng ógeytildi ortagha bodandyghynan, yqpalynan tuyndap otyr. Býgingi tildik ortanyng jazba bóligi shamamen 90-95 payyzgha derlik orys tilining audaryndy núsqasy bolyp tabylady. Demek, qazaqy tildik orta óz betimen oilaudan qalyp, orystildi ortanyng oilau jýiesining jeteginde otyr degen sóz. Osydan kelip, tildik ortagha tәn ózindik stil men sóz oramy ózge tilding kóshirmesi men janghyrmasy týrinde ghana kórinis tabuda.

Óz kezeginde tildik ortanyng ógey ortagha tәueldi boluy últtyq oilau jýiesining әueli toqyrap, kelesi satyda jasampazdyqtan ajyrap, últtyq bolmysqa tәn ghylymi, әdebi, ónery toqyraugha úshyrap, sapaly da yqpaldy tuyndy tudyra almaytyn «bedeulikke» úryna bastaytynyn ómirding ózi kórsetip otyr. Kino, teatr, satira salasy ssenariy zәruligine úshyraugha basty sebep – tildik ortanyng oisyrauynan, últtyq tanymgha arqa sýieytin etnooylam jýiesining tyghyryqqa tireluinen.Bodandyq qúrsauynda bolghan dәuirdegi últtyq bolmys-bitimdi kórsetetin klassikalyq әdebiyet, óner tuyndylarynyng dengeyine jete almauymyz – últtyng basty mәiegi bolyp tabylatyn tildik ortanyng osaldyghy men әljuazdyghynan. Demek, tildik orta - últtyq sapanyng kórsetkishi ghana emes, tóltuma bolmystyng týpqazyghy.

AUYZEKI TILDIK ShEKARA. Últtyng ózimen ózi bolugha úmtyluy -L.N.Gumiylev dәiektegendey, passionarlyq quattyng jýzege asu kórinisining jogharghy satysy. Búl egemen bolu ýderisinen de, óz tili men ruhaniyatyn, bolmysyn, sanasyn saqtaugha degen úmtylystan kýnnen kýnge kórinude. Biraq biz egemen bolghan kezden bastap auyzeki tildik ortanyng auqymyn tarylttyq. Ony sol kezde «Júrttyng bәri týsinetin tilde sóileyik!» degen úrannyng payda bolyp, onyng tildik ortadaghy basty retteuishke ainalu әuselesinen angharamyz. Sodan beri qazaq tili resmiy-beyresmy ortalarda tolyqqandy  qatynas qúraly boludan qaldy. Memlekettik til memlekettik sheshushi qújattar әzirlenetin ne resmy sóilenetin til bolyp qalyptasa almay keledi.

Auyzsha tildik ortanyng әlemge jayylghan shekarasy bar, ol - ilespe audarma,yaghny tilmashtyq orta. Ilespe audarma – auyzeki tilding sharbaghy da, bekinisi de. Ol bolmaghan jerde tól tildik ortany ógey orta búzyp-jaryp, óz patshalyghyn qúrady.Ótken ghasyrdyng 90-jyldarynda әrbir әkimdik pen mәslihatta payda bolghan sinhron audarma týrindegi tildik búl shekara jogharyda keltirilgen «Júrttyng bәri týsinetin tilde sóileyik!» nauqany engizilgen song kelmeske ketti. Sebebi, qazaqtildilerding barlyghy da orys tilin úghatyn edi jәne ony týsinbeu qoghamda sauatsyzdyq pen mәdeniyetsizdiktin, artta qaludyng kórsetkishindey qabyldanyp, oryssha sóileu sәnge ainaldy. Sóitip, qos tildik qazaqtildi orta monotildik orystildi ortagha oryn bosata bastady.

Birqatar memlekettik úiymdarda,organdarda arnayy audarma bólimi bar, alayda ol bólim negizinen qazaqsha-oryssha ilespe tilmashtyqpen ghana ainalysyp, orystildilerge ghana qyzmet etetini qúpiya emes. Arnayy talap etilgende ghana qazaqtildi ortagha arnalghan oryssha-qazaqsha audarma qolgha alynady. Resmy forumdar men otyrystarda auyzeki tildik ortagha degen sayasy kózqaras osylaysha әigilenip otyr. Sóitip, jazba tildik orta negizinen audarmanyng saldary týrinde qalyptasyp otyrsa, al auyzeki ortagha kerisinshe, tilmashtyng tili baylanyp, shekarasyz qalyp otyrghan jaghday tәn. Sonyng saldarynan Qazaqstan ózge eldermen ógey tilde aralasyp, qazaq tilining shet tildermen tilmashtyq qarym-qatynasy damymay, tildik shekara qalyptaspay otyr.

TILDIK SAYaSY JÝIE.Arnayy ilespe audarmalyq tehnikanyng ornyna әrbir memlekettik organdar men úiymdarda Tilderdi damytu basqarmalary men bólimderi qúrylghanymen, búl qúrylymdar memtilding paydasyna qyzmet etuge arnalmaghan, búlardyng basym bóligi sol organ basshylaryn tildik shabuyldan qútqaratynday jәne isjýrgizimdi jazbasha ortagha emes, múraghatqa ghana qyzmet etetindey qasang da jansyz jazbasha audarmagha jegilgen. Jәne de búl bólimsheler memqyzmetshilerdi memtilge ýiretudi úiymdastyrushy bolghanymen, onyng nәtiyjesi barynsha tómen, óitkeni resmy týrde memtildi bilu talaby joq, qazaq tilge degen resmy súranys qalyptaspaghan. Osylaysha memlekettik budjetten bólinetin aitarlyqtay qarjy nәtiyjesiz, tildik ortanyng qyzyghyn kórmeytin formaldy tildik kurstargha jem boluda, onyng nәtiyjesi men tiyimi súralatynday jýie engizilmegen. Qazaq tilin bilu dengeyin tekseretin birden bir qúral – QazTEST jýiesining dayyn bolghanyna birneshe  jyl bolsa da, ony memqyzmetshilerdi biluge mindetteytin әli kýnge normativtik qújat bolmaghandyqtan, búl saymandy qoldanudyng mýmkindigi taghy joq.

Memtildik auyzsha orta әleumettik-qoghamdyq oryndarda meylinshe shettetilgen. Bankterde, dýkendermen basqa da qoghamdyq qyzmet etu oryndarynda birtildi (yaghny orystildi) qyzmetshiler monopoliyasy men diktaty ornaghan. Búlarda qazaqtildi qyzmetshiler ishinara júmysqa alynghanymen, biraq olargha sәikes enbekaqy tólemey-aq qostildi qyzmetke jegu oryn alghan. Ayta berse, atay berse, búl salanyng osaldyghyn tauysu qiyn. Elde memtildik ortany damytu tújyrymy talqylanghan da, qarastyrylghan da emes.

SALDAR. Nәtiyjesinde Qazaqstandaghy tildik orta men demografiyalyq әleuetting arasynda meylinshe qayshylyq tuyndap otyr.Memlekettik mәrtebesi bar sayasiy-resmy bas til bolyp tabylatyn qazaq tiline degen kózqaras әldebir sayasy osaldyqty qymtaytyn kórpe retinde qalyptasqan aqual bayqalady. Nәtiyjesinde orystildi qauym biylik pen baylyqqa ie joghary kasta rólinde otyr, oghan qarsy qostildi bolsa da qazaqtildi qauymnyng alakózdigin qozdyra týsude. Búdan birneshe jyl búryn aitylghan filosof aqsaqal Amangeldi Aytalynyn «orys tili – baylardyn, qazaq tili – kedeylerding tili» degen uәji búrynghydan beter angharyluda.

Barghan sayyn demografiyalyq aqualdyng qazaqy tildik ortanyng paydasyna sheshiluine qaramastan, atalmysh bayanda atalyp ótkendey, 2009 jylghy kórsetkish boyynsha, Qazaqstanda jarnama men habarlandyrudyng týpnúsqasy men taratu ýderisi 100 % -gha derlik әueli orys tilinde jýzege asady, qazaq tiline audaru ekinshi kezekte ghana ishinara qolgha alynady. Osydan kelip, qazaqtildi jarnama tildik ortagha iykemsiz, ógey mazmúnda. Almaty qalalyq Tilderdi damytu basqarmasynyng búrynyraqtaghy mәlimetinshe, Almatydaghy 200-den astam jarnama agenttikterining bir de biri qazaq tilinde jarnama jasamaydy. Sóitip, jarnama berushiler qazaqtildi tútynushylar mýddesin eskergendikten emes, til sayasatynda tuuy mýmkin daudan qashqaqtaghannan amalsyz týrde orystildi jarnamany ýstirt, jýrdim-bardym qazaqshalaumen shekteledi.

Eldegi azamattyq aqparat alu, aitalyq habarlandyrular men qúlaqtandyrulardyng ózi birtildi ortanyng paydasyna arnalghan industriyagha jol berip, damudyng danghylyna týsken. «Iz ruk v rukiy», «Koleso» gazetteri,tipti kommersiyalyq jýgirtpe telejoldardyng ózi, SMS arqyly taralatyn Tótenshe jaghdaylar salasynyng habarlamalary da memtildi ortany op-onay ainalyp ótip, qazaqtildi aqparat tútynushynyng bar-joghyna mәn bermeydi. Búl jaghdaydy saralap, taldap resmy týrde baghalap otyrghan uәkildik organdar joq, qazaqtildi aqparat tútynushylardyng qúqyghy taptalyp jatqanymen, qúqyqkýzetu organdarynyng da isi joq. Elde әli kýnge til jónindegi qúqyqqorghau boyynsha qoghamdyq úiymdar da joq.Ishinara,jýiesiz jekelegen azamattyq bastamalar ghana qazaqtildi qauymnyng keship otyrghan tildik azabyn әigileude.

2005 jylghy aqparat boyynsha Almaty qalasyndaghy 66 joghary oqu ornynda oqityn 205 myng 657 studentting 39%-y ghana qazaq bólimderinde, 61%-y orys bólimderinde oqyghan. 2013 jylghy kórsetkishke jýginsek, 37 payyz qazaq balasy esebinen bilim orys tilinde berilip, jýzdegen orystildi mektepter sany solardyng esebinen saqtaluda. Búl jaghday bilim sapasy qazaqtildi ortada joghary bolsa da, osylay saqtalyp otyr:  nәtiyjesinde ushyghugha jetkizbeytin sharalar jasau mýmkindigi mol bolsa da, elimizde tildik balans pen ýilesim alshaq kýiinde qalghany óz aldyna, barghan sayyn tildik alakózdik úlghaya týsude.

QORYTYNDY. Atap aitar basty angharghanymyz – tildik sayasat mәdeniyet pen aqparat salasynan góri, elding ishki sayasatynyng birden bir ózegi ekendigi uaqyt ótken sayyn manyzdy bola týsude. Sol sebepti, til mәselesimen kәzirgidey Bilim jәne Mәdeniyet ministrlikteri, әkimdikterding bólimsheleri emes, elding birtútas Ishki sayasy qúrylymdary ainalysuy kerek. Sonda ghana bar mәsele onalyp,  onay sheshimin tabatynyna senemiz. Jәne de búrynghyday til mәselesin jaba toqityn jauyr sipatynan góri tiyanaqty týrde nәtiyjeli is-әrekettermen әdiptegen abzal. Óitkeni, tildik ortanyng aqualy men eldegi demografiyalyq jaghday barghan sayyn mәseleni basqasha qoyugha dushar etpek.

Abai.kz