Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Janalyqtar 3810 0 pikir 29 Qazan, 2013 saghat 05:26

Alashtyng aituly túlghalary Don qabirstanynda jatyr...

Moskva qalasy Don qabirstanyndaghy Alashtyng qos arysy Álihan Bókeyhanov pen Nyghmet Núrmaqov jerlengen oryngha eskertkish-taqta ornatylghanyna tura eki jyl uaqyt bolypty. Orys ormanynyng ortasynda qoyylghan belgi tastyng tarihy manyzy qalyng búqara tarapynan qyzu qoldau tapty.

 Ol jóninde búqaralyq aqparat qúraldarynda jan-jaqty jazyldy. Qazirde elimizge belgili elektrondy aqparat qúraly «Abay KZ» portaly osy oqighagha qatysty keninen jazdy, kóptegen materialdargha oryn berdi.

Uaqyt ótken sayyn, tәuelsizdik talaptaryna say túmsa tarihymyzdy qaytadan zerdeleu barysynda Alash ardaqtylarynyng eldigimizdi saqtap qalu ýshin atqarghan isterining baghasy da arta týsude. Elimiz kóleminde Alash ardaqtylaryna eskertkishter ashu, belgi-taqtalar ornatu túrghysyndaghy óreli isterdi nasihattau, artynda qalghan mol múralaryn zerttep, el iygiligine ainaldyru – kýn tәrtibindegi keleli mәselelerding biri. Alash ruhyn asqaqtatugha baghyttalghan múnday is-sharalardyng әsirese óskeleng jas úrpaq ýshin tәrbiyelik mәni zor bolmaq. Osy eskertkish-taqta ashylghannan beri kóptegen oqyrmandardan hattar aldyq. Solardyng basym kópshiligi Álekeng jatqan Don qabirstanyna baylanysty. 

Moskva qalasy Don qabirstanyndaghy Alashtyng qos arysy Álihan Bókeyhanov pen Nyghmet Núrmaqov jerlengen oryngha eskertkish-taqta ornatylghanyna tura eki jyl uaqyt bolypty. Orys ormanynyng ortasynda qoyylghan belgi tastyng tarihy manyzy qalyng búqara tarapynan qyzu qoldau tapty.

 Ol jóninde búqaralyq aqparat qúraldarynda jan-jaqty jazyldy. Qazirde elimizge belgili elektrondy aqparat qúraly «Abay KZ» portaly osy oqighagha qatysty keninen jazdy, kóptegen materialdargha oryn berdi.

Uaqyt ótken sayyn, tәuelsizdik talaptaryna say túmsa tarihymyzdy qaytadan zerdeleu barysynda Alash ardaqtylarynyng eldigimizdi saqtap qalu ýshin atqarghan isterining baghasy da arta týsude. Elimiz kóleminde Alash ardaqtylaryna eskertkishter ashu, belgi-taqtalar ornatu túrghysyndaghy óreli isterdi nasihattau, artynda qalghan mol múralaryn zerttep, el iygiligine ainaldyru – kýn tәrtibindegi keleli mәselelerding biri. Alash ruhyn asqaqtatugha baghyttalghan múnday is-sharalardyng әsirese óskeleng jas úrpaq ýshin tәrbiyelik mәni zor bolmaq. Osy eskertkish-taqta ashylghannan beri kóptegen oqyrmandardan hattar aldyq. Solardyng basym kópshiligi Álekeng jatqan Don qabirstanyna baylanysty. 

Jogharyda aityp ketkenimizdey, Don qabirstanyndaghy 2,5 sharshy metr jerge «bauyrlastar ziratynda» 5065 adam jerlengen. Olardyng qatarynda, keyingi izdenis, zertteulerding nәtiyjesinde mәlim bolghanday, sayasy qughyn-sýrginning qúrbany bolghan basqa da qazaq ziyalylary, sonday-aq búrynghy poskenestik kenistikte aty keninen mәlim memleket jәne qogham qayratkerleri, oqymysty ghalymdar, mәdeniyet jәne óner sheberleri bar.

Atap aitqanda:

Núrpeyisov Sadyq Núrpeyisúly, 1904 jyly Qostanay uezining Torghay oblysynda malshy otbasynda tughan. VKP(b) mýshesi, bilimi tómen, Qazaqstan KP OK búrynghy 2-shi hatshysy, SSSR-ding Últtar kenesining deputaty, VKP(b) OK qarauynda bolghan. Ústalghan kezde Moskva qalasynda túrghan: «Moskva» qonaq ýii, 1041-bólme.

1938 jyly 1 qarashada tútqyndalghan. 1939 jyly 25 aqpanda terrorlyq úiymgha qatysqany ýshin atu jazasyna kesilgen. Sol kýni atylghan. 1956 jyly 28 shildede aqtalghan.

Qasymov Abay Qasymúly, 1897 j. malshy otbasynda, Siniszyan (Qytay) provinsiyasynda tughan, qazaq. Joghary bilimdi. Qytaydyng Barkól provinsiyasy gubernatorynyng kómekshisi bolghan. 1938 jyly ústalyp, 1939 jyly atylghan. 1959 jyly aqtalghan.

Sonday-aq, atalmysh qaraly tizimde mynaday aituly túlghalar bar:

Verbiskiy Aleksandr Dmitriyevich, 1904 j.t., Leningrad qalalyq komiytetining hatshysy, tútqyndalghan kezde SSSR teniz floty ministrining orynbasary bolghan. 1950 jyly atylyp, 1954 jyly aqtalghan. A.D. Verbiskiy – qazirgi Sankt-Peterburg federaldyq uniyversiytetining Preziydenti, iri ghalym L.A. Verbiskayanyng әkesi.

Voznesenskiy Aleksandr Alekseevich, 1898 j.t. RSFSR-ding oqu-aghartu ministri bolghan.

Voznesenskaya Mariya Alekseevna, 1901 j.t. Leningradtyng Kuybyshev audandyq komiytetining hatshysy.

Gabidullin Hadjy Zagidullaevich, 1897 j.t. Moskva memlekettik uniyversiytetining professory. 1937 jyly atylyp, 1957 jyly aqtalghan.

Gavronskiy Feliks Valeriyanovich, «Mosfilimnin» radaktory. 1937 jyly atylyp, 1958 jyly aqtalghan.

Ibragimov Amir Halyafovich, 1895 j.t.  Leningrad orman tehnikasy akademiyasynyng ghalym-hatshysy. 1937 jyly atylyp, 1991 jyly aqtalghan.

Meyerholid Vsevolod Emilievich, 1874 j.t. Meyerholid atyndaghy teatrdyng rejisseri. SSSR halyq artiysi. 1939 jyly tútqyndalyp, 1940 jyly atylghan. 1955 jyly aqtalghan.

Okudjava Nikolay Stepanovich, 1991 j.t. «Soiztorf» birlestigining ekonomika-josparlau bólimining bastyghy. Úzaq jyldar aidauda bolghan. Onyng ishinde Qazaqstanda, Semey qalasynda 3 jyldan astam uaqyt jazasyn ótegen. Aqyrynda 1939 jyly atylghan. 1958 jyly aqtalghan. Nikolay Stepanovich әigili aqyn-jazushy, bard Bolat Okudjavanyng әkesi Shalvanyng tughan aghasy. Shalva da – qughyn-sýrgin qúrbany.

Olishanskiy Mihail Mihaylovich, 1895 j.t. iri әskery qayratker, diviziya komandiyri bolghan. 1937 jyly ústalyp, sol jyly atylghan. 1956 jyly aqtalghan.

Plyatt Vladislav Iosifovich, 1985 j.t. SSSR-ding Týrkiya men Irandaghy búrynghy konsuly. 1937 jyly atylyp, 1956 jyly aqtalghan. Vladislav Iosifovich – SSSR halyq artiysi, belgili kino jәne teatr akteri Rostislav Plyattyng tughan aghasy.

Pomeransev Fedor Alekssevich, 1896 j.t. Búrynghy patsha armiyasynyng ofiyseri, joghary bilimdi әskery maman. Brigada komandiyri bolghan. 1938 jyly tútqyndalyp, 1939 jyly atylghan. 1959 jyly aqtalghan.

Raevskiy Stefan Aleksandrovich, 1885 j.t. «Jurnali de Mosku» («Moskovskaya gazeta») gazetining jauapty hatshysy. 1936 jyly ústalyp, 1937 jyly atylghan. 1956 jyly aqtalghan.

Talalaev Ivan Ivanovich, 1913 j.t. әskery úshqysh. 1937 jyly atylghan. 1990 jyly aqtalghan.

Tuhachevskiy Mihayl Nikolaevich, 1893 j.t. SSSR qorghanys halyq komissarynyng 1-orynbasary, Sovet Odaghynyng marshaly. 1937 jyly 12 shildede atylghan. 1957 jyly aqtalghan.

Yakir Iona Emmanuilovich,  1896 j.t. VKP(b) mýshesi, Leningrad әskery okrugining qolbasshysy, 1-rangili komandarm. 1937 jyly atylyp, 1957 jyly aqtalghan.

Búl tizimdi toqtatpay tize beruge, jaza beruge bolady. 5 myng jazyqsyz qúrbandardyng ishinde nebir maytalman mamandar, qalauly qyzmetshiler, eline tútqa bolatynday túghyrly túlghalar bar. Bәri de jazyqsyz japa shegip, joqtan ózgege aiyptalyp, kógendep ústalyp, kóktey otalghan. Aqyl-sanasy tolysyp, parasat-payymy tarlan tarqan jasynda otqa týsip, oqqa baylanghan. Shirkin-ay dep oilaysyn, el basyna kýn tughan, súrapyl soghys iyektep túrghan syndarly kezende qanshama tamasha túlghalardan, adam әleuetinen airylyp qalghanbyz...

Sóz joq, Á.Bókeyhanov – tek últtyq tarihy túlgha emes, zamanalyq tarihy túlgha. Sonau HVIII ghasyrdyng ayaghyndaghy Vestivalid bitiminen beri jýzege asa almay kele jatqan últtyq egemendik múratynyng jýzege asuy bizding ghasyrymyzdyng basyna sәikes keldi. Jalpy HH ghasyrdyng basy otarshyldyq pen ezgige boy bermeymiz dep tulap shyqqan kýresker ruh, kósem jigerding talay-talay kýreskerlerin syilaghany belgili. Solardyng arasynda Álihan Bókeyhanovtyng orny bólek. Asyl Álekenning arnaly ghúmyry, ónegeli ómiri, eresen enbegi men ójet kýresi býgingi erkin egemen elimizding bayypty tynys-tirshiligining alghashqy qadamdary dep batyl aitugha bolady. Ol Batys pen Shyghystyng jaqyndasuyna, din men mәdeniyetting halyqtardyng arasyna jik salmay, kópir boluyna, az ben kópting bauyr boluyna jan-tәnimen úmtylghan ruhany dәneker, shyraqshy edi. Ol tútqan shyraq býginde onyng azat halqynyng alauly taghdyry bolyp mazdap túr.

Búl – bәrimiz ýshin asqaq abyroy, ýlken jauapkershilik. Býgingi qazaq qoghamy tek azattyq jolynda armanda ketken ardaqty túlghalarynyng asyl múrattaryna adal bolsa alsa ghana maqsatyna jete alady. Sondyqtan da Álekender amanat etken isti ary qaray jalghastyra beru, olardyng ónegeli ómir jolyn úrpaq sanasyna barynsha sinire beru – azamattyq paryzymyz.

Jaqsylardan qalghan iz óshpegey!

Núrlan DULATBEKOV,

zang ghylymdarynyng doktory,

QR ÚGhA-nyng korrespondent-mýshesi

 Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1559
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2249
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3499