Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Janalyqtar 6135 0 pikir 31 Shilde, 2013 saghat 10:44

Amanhan Álimúly. Naghyz poeziyany týsingennen búryn, sezinesing

                                                ***

Men qaysibir ghalym-qalamgerlerding ghylymy til zandylyghyna baghynyp, әdebiyet teoriyasynan órgen shygharmasyn oqy almaymyn. Onda sezip-sezine jazghangha qaraghanda, bilip-bilimdilikpen jazghan basym. Odan kórkem til jәne jandy obrazben kórkemdelgen syrshyldyq pen shynayylyqty kóre de, taba da almauymyzdyn  syry sonda. Al, múnday shygharma-shabyt kózi poetikalyq- psihologiyalyq quattan ada bolady. Poetikalyq-psihologiyalyq quat – shygharmashylyq suretkerlik pen kórkem  tildi, obrazdy, muzykany (TOM) boyyna tabighiy-tarih topyraqtan sinirgen jazushylargha tәn qadyr-qasiyetter. Últ jazushysynyng belgisi de sonda. Olardyng qataryna men Jýsipbek Aymauytov, Múhtar Áuezov, Tәken Álimqúlov, Ábish Kekilbaev, Qalihan Ysqaqov, Asqar Sýleymenov, Qabdesh Júmadilovti  jatqyzamyn. Songhy  buyndardan Nesipbek Dәuitayúly, Janabek Shaghatay, Asqar Altay, Aygýl Kemelbeva, Duman Ramazan, Dәuren Quatty  qosamyn.

                                             ***

                                                ***

Men qaysibir ghalym-qalamgerlerding ghylymy til zandylyghyna baghynyp, әdebiyet teoriyasynan órgen shygharmasyn oqy almaymyn. Onda sezip-sezine jazghangha qaraghanda, bilip-bilimdilikpen jazghan basym. Odan kórkem til jәne jandy obrazben kórkemdelgen syrshyldyq pen shynayylyqty kóre de, taba da almauymyzdyn  syry sonda. Al, múnday shygharma-shabyt kózi poetikalyq- psihologiyalyq quattan ada bolady. Poetikalyq-psihologiyalyq quat – shygharmashylyq suretkerlik pen kórkem  tildi, obrazdy, muzykany (TOM) boyyna tabighiy-tarih topyraqtan sinirgen jazushylargha tәn qadyr-qasiyetter. Últ jazushysynyng belgisi de sonda. Olardyng qataryna men Jýsipbek Aymauytov, Múhtar Áuezov, Tәken Álimqúlov, Ábish Kekilbaev, Qalihan Ysqaqov, Asqar Sýleymenov, Qabdesh Júmadilovti  jatqyzamyn. Songhy  buyndardan Nesipbek Dәuitayúly, Janabek Shaghatay, Asqar Altay, Aygýl Kemelbeva, Duman Ramazan, Dәuren Quatty  qosamyn.

                                             ***

   Ózin qalamger sanaytyn adam, prozanyng basty belgilerining qataryna jatatyn diolog pen monologty boyyna Alla berdi (tabighi) sinirip, olardyng shygharmadaghy alatyn oryny men rolin ajyrata  almasa, jazushy emes. Diologqa úzaq  sonar súraq-jauap nemese mәn-maghanasyz  myljyng til qatysular  qanshalyqty jýrmese, monologqa da  jýrek tolghanysyn jandy jetkizetin ishki iyirim-niuanstan  órmegen, qyzdyrma qyzyl sózder men sóilemder jiyntyghynan túratyn jeldirme-jelpinister sonshalyqty jýrmeydi.

                                        ***

 Kez-kelgen prozalyq shygharma – kórkem, shyn-shynayy suretkerdin  qalamynan tusa, ol poeziya siyaqty erkin, jatyq, erik erkinnen tys oqyluy tiyis. Oghan jurnalistik әdis-tәsil, poshym-porym, tildik qor jýrmeydi. Shynayy  prozanyng publistikadan aiyrmashylyghy sonda.

                                                        ***

Obekti men subektinin, adam jәne tabighat, Qúdaydyn arasyndaghy aiyrmashylyq pen baylanysty sezip qana qoymay, bilgen aqyn da, jazushy da baqytty.

                                                           ***

Obraz –  últtyq-intelektualdy  ishki intuisiyanyn  beyneleu, úqsatu, teneu, kórkemdeu kórinisi.Til – ana sýtimen kelip, últyq-tildik ortanyng qúnarynan órgen qúbylys bolsa, poeziyadaghy Muzyka – Jaratushy iyening kýshimen bolghan kez-kegen tabighy dybysty til men obraz arqyly  sazdy sózge týsirip, ýndestire bileu. «Aqynnyng ýndestik úly» bolatynynyng syry sonda. Mysaly, «Sary aghash sazgha bitken siyaqtanyp», «Sar jelip «Sәulem-aygha» salghan qanday», «Saghynay saptyayaqa siyip  ólgen», «Saghynysh sanamdaghy sartaptanghan» bolyp kete beredi...

                                                            ***

Naghyz poeziyany týsingenen búryn, sezinesin, Týsinu – aqyl-oydyng kórinisin bayqatatyn qasiyet, al, sezinu, sezu, sezim – qúbylys. Qúbylys bolsa– poeziyanyng da, prozanyng da, jalpy óner ataulynyn  negizi

                                                                 ***

Keybir jas aqyndar sýtke sudy kóp qosyp satatyn saudegerler siyaqty, jelókpe-jelen, qyzdyrma-qyzyl, órekpip-ónmendeu, kópirme kópsózdilik pen myljyndyqqa әues. Yaghni, olarda jinaqylyq, bir izdilik, sóilem men sóz, sezim tasqynyn tejey alatyn ishki Alla berdi  aqyndyq qúbylys joq ta, ólenshildik qasiyet bar. Ólenderining basynan bastap, ayaghyna jetkenshe, aqynnyng (aqyn bolsa) ne aitqaly otyrghanyn týsinbey, obrazben aitqanda, ózindi ormanda adasyp jýrgendey sezinesin. Onda tal-terek, emen siyaqty taghy da basqa aghashtar bar,  biraq, naghyz ormanyng ózi joq.                                                  

                                                                  ***

Poeziyany (ólendi dep qabyldanyz) týsindirip, ony advokat bolyp qorghaudyng   esh qajeti joq, ol ózin ózi aqtap ta, qorghay da alatyn qúbylys.

                                                           ***

Aqyn ózining alghan taqyrybyn jaqsy sezinip, jan-jaqty bilip, aiqyn kórip, basynan keshse, eshqanday da abstraksiyaly әri túmandy da kómeski, susyma uysta da, sana-sezimde  túrmaytyn óleng tudyrmaydy.

                                                              ***

Sezim – lyp etpe, úshpa kónil kýiding kórinisi, onyng poeziyadaghy kórsetkishi jinaqylyq, qysqalyq, sóz ben sóilem ýnemshildigi. Ony qúbylys deuimizding syry sonda. Endeshe, aqyndyq qúbylys. Poema, dastan, oqighaly óleng turaly әngime basqa.

                                             ***

Oryndalugha kelmeytin qiyal – qiyalilyqtyng basy, ótirikting kólenkesi. Osy ekeuinen asa almaghan ólendi  jazghan adam qiyaly nemese ótirikshi. Ondaylardan aqyn shyqpaydy.

 

                                          ***

Naghyz aqyn ózi qiyaldaghan, armandaghan, kóksegen nәrsening nemese nening bolsyn, tipti, kimning bolmasyn jeteginde bas-kózsiz ketpey, kerisinshe, olardy  ózining ishki erik erkindigine baghyndyryp, yaghni, Alla tudyratyn ólenning kózi – shabytty shaghynyng uysynda ústay bilui tiyis. O da aqyndyq qúbylysqa tәn kónil-kýi. Qalghanynyng bәri qiyalilyq, bas-kózsiz, sana-sezimsiz kýmәndi da túmandy jan qozghalysy men kónil kýiding kómeski kóshirmesi. Ondaylardan týpting týbinde aqyn shyqpaydy, tek et pen terining arasyndaghy qyzbalyqtay  ólenshi bolyp qana  qalady.  Men ondaylardy  ómirimde kóp kórdim.Ásirese, әielderding arasynda ondaylar  úshan-teniz.

 

                                     ***

 Qazir orys әdebetinde «Interpoeziya» degen aghym-týsinik qalyptasyp, ol shynayy poeziyanyng jauy bolyp otyr. Onday jaghymsyz qadyr-qasiyet bizde de oryn alghan.

                                                       ***

Óleng tehnikasyn (óleng jasaudy, jazudy) mengerip alu qauipti qasiyet. Ol kәsipqoylyqtyng basy, ólenshilikting negizi. Olardyng ólenderinde jýrek tolqysy, jan qozghalysy, sezim tasqyny bolmaydy.

                                           ***

Poeziyanyng jauy– shala jansar  úiqasqa, odan әri ketkende úiqassyz yrghaqqa týsirilip, qyzyl-qyzdyrma sózder jiyntyghynan túratyn ólender.

                                                 ***

   Keybir jas aqyndardyng ólenderin oqyghanda tanqalamyn, tanqalatynym olardyng jazghandarynda ólenge qajetti nәrsening bәri bar, tek mazmún joq. Neni aityp jatqanyn, ne aitqysy kelgenin týsinbeysin.

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2256
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3522