Júma, 19 Sәuir 2024
Janalyqtar 3385 0 pikir 24 Mamyr, 2013 saghat 08:57

IYegining astynda ne bolyp jatqanyn elshi bilmeui mýmkin be?

Elshilikter memleketaralyq mәselelerdi, diplomatiyalyq qatynastardy, elimizdegi azamatta­rynyng qúqyqtaryn qorghaudy, olar­dyng kelip-ketuin, oqyp, bilim aluyn, kәsippen ainalysuyn t.b mәselelerin qadaghalap otyruy tiyis. Desek te, elimizdegi keybir elshilikter eki elding arasyndaghy diyp­lo­matiyalyq mýddelerden de ýstin maq­sat­targha qol sozyp, mәdeny sharalar ótkizip, óz elining әdet-ghúrpyn, salt-sanasyn, әn men kýiin tanystyru, nasihattau maqsatynda júmys jasap jatyr. Biraq múnday maqsattar key jaghdayda diny astargha úlasyp, diny ekspansiyagha ainalyp bara jatqan joq pa? Biz býgingi mәselening jibin osy oidyng ainalasynda úrshyqsha iyirip, kózben kórgen bir jayt arqyly mәsele kóterip kórsek...

Mәdeny ortalyq pa, missionerlik úiym ba?

Elshilikter memleketaralyq mәselelerdi, diplomatiyalyq qatynastardy, elimizdegi azamatta­rynyng qúqyqtaryn qorghaudy, olar­dyng kelip-ketuin, oqyp, bilim aluyn, kәsippen ainalysuyn t.b mәselelerin qadaghalap otyruy tiyis. Desek te, elimizdegi keybir elshilikter eki elding arasyndaghy diyp­lo­matiyalyq mýddelerden de ýstin maq­sat­targha qol sozyp, mәdeny sharalar ótkizip, óz elining әdet-ghúrpyn, salt-sanasyn, әn men kýiin tanystyru, nasihattau maqsatynda júmys jasap jatyr. Biraq múnday maqsattar key jaghdayda diny astargha úlasyp, diny ekspansiyagha ainalyp bara jatqan joq pa? Biz býgingi mәselening jibin osy oidyng ainalasynda úrshyqsha iyirip, kózben kórgen bir jayt arqyly mәsele kóterip kórsek...

Mәdeny ortalyq pa, missionerlik úiym ba?

Mәselen, Saud Arabiyasy Ko­rolidy­ghy el­shi­ligi tek diploma­tiya­lyq maqsatta emes, mә­deni-aghartu baghytynda da júmys jasaudy kóz­dey­di. Sol ýshin de elshilik janynan arnayy mә­deny ortalyq ashylghan. Búghan deyin birneshe mәrte syn sadaghyna ilingen osy mәdeny orta­lyq arabtardyng mәdeniyetin dәriptep, tilin ýi­retu maqsatynda ghana júmys jasap jatyr ma? Osy­ny bilmek bolyp, Elshilik ja­ny­n­daghy mә­deny ortalyqqa at basyn búrdyq. Birden qo­gham tarapynan jii synalatyn shoqsha saqal­dy­lar hәm sholaq balaqtylar, arabtyq dәs­týr­men oranatyn arular kózge týsti. Or­talyq­tyng búqaramen jú­mys jasaytyn kýnderi­ning kestesin qarap otyryp, dýisenbi, seysenbi, sәr­senbi kýnderi – er-azamattargha, al bey­senbi, júma, senbi qyz-kelinshekterge arnalghan diny sabaqtar ótetinin bilip keri qayttyq. Ertesi kýni mәdeny ortalyqtyng dәrisine qatystyq. Jiy­nalghan ja­ma­ghat arasynda jas ta, egde de bar. Deni – qazaq últynyng ókilderi. Pay­gham­bary­myzdyng ghúmyry jay­ly uaghyz bastaldy. Biraq adam­ger­shilik, imandylyq, izgilik jayly emes, soghys taqyryby. Biz tura son­­day taqy­ryp­qa oraylasqan kýnge týstik pe dep oilayyn desek, otyr­ghandardyng pikirleri men sú­raq­ta­ry­na qarap, aqida sabaghynyng ózegi jihad ta­qy­­ryby ekeni angharylyp qaldy.  Bir saghatqa so­zyl­ghan uaghyz­da kóptegen mәseleler aityl­dy. Onyng bәrin tizip jatudyng qajettiligi bola qoymas. Desek te, bizdi «búl ortalyqta aitylatyn әngimelerding diny manyzy, maz­múny, astary bar ma? Diny astar bol­dy degen sóz, ol mәdeny bayla­nys emes, miys­sio­nerlik úiymgha ai­nalyp ketpey me?» de­gen saual­dar mazalady. Sol ýshin de diyk­to­fo­nymyzgha jazylghan jazbalardy sara­lap beru ýshin fiy­losofiya jәne teo­logiya ghylym­darynyng dok­tory Dosay Ken­jetay aghamyzgha jýgindik.

Dosay KENJETAY, Yasauy atyndaghy HQTU professory, filosofiya jәne teologiya ghylymdarynyng doktory:

– Sizder úsynghan jazbany tolyghymen tyndap shyqtym. Múny tabighatyna qarap, birden diny uaghyz dep baghalaugha bolady. Salafiylik tendensiya bayqalady. Uaghyz aitu­shy zamangha say ijtihad jasaghysy ke­ledi. Ángimelerining arasynda ghúlamalary­na silteme jasap otyrady eken. Anghar­gha­nym – uaghyzshy eki mәseleni әngimeleude. Bi­rin­shisi – payghambarymyz Asr namazyn qa­lay qaza etip alghany jәne oghan ne sebep bol­ghany... Ekinshiden, hadisterde aityla­tyn ornynan túryp qúrmet kórsetu men kór­setpeu mәseleleri sóz bolghan. Búl mә­se­le tónireginde uaghyzshy payghambardyng eki hadiysining qayshylyghyn aityp, soghan layyq ýkim beredi. Uaghyzdy tyndap oty­ryp, búlardyng hadisterdi qaytadan tal­daghysy keletinin anghardym. Búl nege әke­l­e­di? Islam ghylymynda dinge qatysty hadisterdi ghana negizge alyp, dýniyetanym men salt-dәstýrmen baylanysty hadister­di «ahliy-rey» dep aqylgha salyp bólek qa­rastyrady. Myna jerdegi tendensiya osy qalyptasqan ýrdisti búzyp, arabizasiyagha bet alghany kórinip túr. Onyng aighaghy re­tinde atalghan uaghyzdaghy qazaqy dәstýrdi, qazaqy islamdy joqqa shygharudan-aq an­gharugha bolady.

Resmy diplomatiya missionerlik júmysqa ainalyp ketpeui kerek

Elshilikting janyndaghy mәdeny orta­lyq­­tyng uaghyz jýrgizui qanshalyqty zandy? Endigi saual osy bolsa kerek... Memleket­ara­lyq diplomatiya, ekijaqty yntymaq­tas­tyqqa qatysty kelisimge oray taraptar óz elderining mәdeniyetin, tarihyn, tilin na­sihattaugha qúqyly. Biraq astary bol­mauy kerek. Biz osy jaytty eskere otyryp, ma­mandargha qolda bar derekterdi úsyngha­ny­myzda bәri de diny astardyng bar ekenine kelip tirele berdi. Olardyng deni «eger de elshilik jәne elshilik janyndaghy mәdeny ortalyqtar óz elderining azamattaryna ne aitsa da, qanday iydeologiya jýrgizse de qúqyly, al birde-bir qazaqstandyqtyng ishki senimine qol súghugha, olardy diny ba­ghyt­ta oqytuyna haqy joq» deydi. Óitkeni res­my diplomatiya missionerlik júmysqa ai­nalyp ketpeui kerek. Búl tәuelsiz elding se­nimine qol súqqanmen birdey.

Múrat ÁUEZOV, memleket qayratkeri, Qazaqstannyng QHR-daghy Tótenshe jәne ókiletti elshisi qyzmetin atqarghan:

– Elshilik qyzmetkerlerining basty min­deti – eki memleket arasyndaghy diploma­tiya­lyq mәselelerdi sheshu. Zanymyzda elimizding ishki sayasatyna olar­dyng ara­lasuy­na haqy joq ekeni anyq jazylghan. Dýniyejýzining kez kelgen memleketinde el­shilik qyzmetkerler diny missionerlik qyz­met atqarmaydy. Mә­deni-aghartushy­lyq baghytyndaghy júmys­tardyng ózi eki el ara­syndaghy kelisimshart negizinde jýzege asy­ryluy tiyis. Sondyqtan da múnday bel­giler bayqalyp jatsa, elimiz­degi qúzyretti organ­dar, Syrtqy ister miy­nistr­ligi mәse­le­ning mәn-jayyna baryp tek­serui kerek dep oilaymyn.

Zanymyz ne deydi?

«Diny qyzmet jәne diny birlestikter tu­raly» Zanymyzda jergilikti jәne shetel­dik missionerler jyl sayyn Ádilet miy­nistrliginde tirkelip, diny úiymdargha mý­sheligi, missionerlik qyzmet etu aimaghy men merzimi turaly mәlimet berip  otyruy tiyis. Búl – bir. Elshilik janyndaghy mәdeny or­talyq osy mindetti atqaryp otyr ma? Ekin­shiden, dindi uaghyzdaushy túlgha (nemese or­talyq) ózine qarjylay qoldau kór­se­te­tin úiymnyng tirkelgenin rastaytyn resmy qú­jat pen sol úiymnyng atynan júmys is­teu­ge rúqsat qaghazyn kórsetui tiyis. Mәdeny or­talyqtyng onday rúqsat qaghazy bar ma? Ýshin­shiden, Konstitusiyanyng talaby bo­yyn­sha, sheteldik diny birlestikter óz úiym basylaryn taghayyndaudy qosa alghanda ózining qyzmetin «tiyisti memlekettik basqar­ma­larmen kelise» otyryp atqaruy qajet. Búl mәdeny ortalyq osy mindetti úmyt qal­dyrghan joq pa? Sonymen birge bizding za­nymyzda shetel azamattaryna diny úiym qúrugha bolmaytyny jazylghan. Demek, shet­eldikterge diny úiym qúrudy shekteytin zany­myz elshilikting janynan diny qos tigudi qolday qoyy ekitalay. Sol sebepti de kó­nildegi kýpti súraqtargha jauap almaq bo­lyp, elshilikke habarlasyp, Saud Arabiyasy Ko­rolidyghynyng Qazaqstandaghy Tótenshe jә­ne ókiletti elshisi Abdul Madjid Abdur-Razzak Hakimmen tilmash arqyly til­destik. Elshi elshilikting qasyndaghy mәde­ny ortalyqtyng zang ayasynda júmys jasap jat­qanyn aitty. Biz óz tarapymyzdan taghy da «Elshilik janyndaghy mәdeny ortalyq­tyng diny uaghyz jýrgizuge qúqyghy bar ma?» de­gen saual qoydyq. Biraq qoyylghan sú­raq­qa elshi naqty jauap bermedi.

Jalpy jaghdayymyz qalay?

Áriyne, bir ghana elshilikting janynan ashylghan mәdeny ortalyqtan kórgenimizdi sóz etip otyrmyz. Jalpylama, qoghamymyz­da­ghy jaghday qanday? Basqa elshilikterde de osynday sypat bar shyghar. Búl jóninde bil­mek bolyp, dintanushy Múqan Isahangha ha­barlasqan edik.

Múqan ISAHAN, dintanushy:

– Diny qyzmet jәne diny úiymdar turaly janadan qabyldanghan zanymyzda sheteldik azamattar diny sipatta uaghyz aitatyn bolsa, mindetti týrde missionerlik liysenziya aluy kerektigi jazylghan. Miys­sio­ner­lik liysenziyasy bolsa, onyng uaghyz jýr­gizui zandy bolyp esepteledi. Al elshilikting qyz­metine kelsek, olar óz elining tilin ýi­rete­min degen jeleumen mәdeny ortalyq­tar ashyp alyp, diny mazmúndaghy uaghyz jasauy mýmkin. Qazirgi zang boyynsha olar­gha tolyghymen tyiym salynghan. Mәse­len, qazir men Núr-Mýbәrәk uniyversiyte­tin­de qyzmet etip jýrmin. Múnda kóbine Egiypet­ten kelgen ústazdar dәris oqidy. Olar jú­ma kýni uniyversiytetting janyndaghy meshitte ua­ghyz aitatyn edi. Men olargha elimizding zany boyynsha basqa memleketting azamat­ta­ry halyq kóp jinalatyn jerde uaghyz aitugha qúqyghy joq ekenin týsindirdim. Múny nege aityp otyrmyn? Bizding túrghyn­dar zandy jaqsy bilse, múnday jaghdaydyng biri de bolmas edi.

    Týiin

    Biz kózben kórgendi sóz etip otyrmyz. Elshilik janyndaghy mәdeny ortalyqtyng júmysy qanshalyqty zangha say, qanshalyqty dúrys ekenin arnayy organdar tekserui kerek. Tek búl elshilikpen ghana shektelip qalmay, ózgelerge de nazar audarghan jón. Qazir resmy derek boyynsha, әlemning 30-gha juyq elinde Qazaqstannyng elshiligi júmys jasasa, 40 astam ózge elding elshilikteri qazaq jerinde diplomatiyalyq qarym-qatynastaryn jýielep otyr eken. Demek, sol 40-tan astam elshilikting isin, atqarghan sharuasyn nazarda ústauymyz qajet. Áytpese salt pen sanagha, әdet pen ghúrypqa, jalpy, qazaqy týsinik pen tanymgha qarsy qazaq kóbeye bermek. Siz ne deysiz?

Qanat BIRLIKÚLY

"Alash ainasy" gazeti

0 pikir