Júma, 26 Sәuir 2024
Janalyqtar 6710 0 pikir 1 Qyrkýiek, 2009 saghat 03:54

Marhabat BAYGhÚT. Kýlesin. Keyde kýrsinesin...

Jiyenqúm men Jaushyqúmnyng arasy

Jolda kele jatsaq, bes-alty mәshiyne tizilip túrypty. Aydalada. Aynalada adam kóp. Áldeqanday jaghday bop qaldy ma degendey kýdik­pen toqtaghanbyz. "Tynyshtyq pa?" deymiz. "Tynyshtyq". "Jol bolsyn". "Áley bolsyn, Jiyenqúm jaqtan kelemiz. Jaushyqúm jaqqa baramyz. Besik toygha".

Býginde besik toydyng ózi bәzbir kezderdegi ýlken toylarynyzdan kem ótpeytinge ainalghan. Jiyenqúm men Jaushyqúmnyng arasy tórt-bes saghattyq jer-au. Sonda da besik aparatyndar bir qauym el bolyp, temir kólikti tiziltip bara jatypty. Jastary bar, jasamystary bar. Erkekteri men әielderi bar. Quanyshty júrtynyz. Biz de quanyp, atqa qayta qondyq.

 

Auyzashar auyly

Jaqang deytin tanysymyzgha da jolda jolyqtyq. Auyldan kele jatyr.

Osy orazanyzda Jaqang erte­rek­te qaytys bop ketken әke-she­she­­sining aruaqtaryna arnap auyza­shar beruge niyettengen eken. Ózi qalada túrady ghoy, auyzashardy alystaghy, otyz ýili auylynda, kindik qany tamghan jerde bermekke bekingen de. Sol maqsatyn maghlúm­damaqqa barsa, otyz ýy otyz kýnge aldyn-ala kezekke túryp, tizimge tirkelip qoyypty. Aghayyndary: "Orazanyng otyz kýni týp-týgel "zәnit", keshiktin" depti. Jaqan: "Múnyng ózi túr­mystyng týzelgenin kórsete me, әlde dinimizge betbúrysty bayqata ma?" dep oilanyp qapty.

Shóp jighan divan

Jiyenqúm men Jaushyqúmnyng arasy

Jolda kele jatsaq, bes-alty mәshiyne tizilip túrypty. Aydalada. Aynalada adam kóp. Áldeqanday jaghday bop qaldy ma degendey kýdik­pen toqtaghanbyz. "Tynyshtyq pa?" deymiz. "Tynyshtyq". "Jol bolsyn". "Áley bolsyn, Jiyenqúm jaqtan kelemiz. Jaushyqúm jaqqa baramyz. Besik toygha".

Býginde besik toydyng ózi bәzbir kezderdegi ýlken toylarynyzdan kem ótpeytinge ainalghan. Jiyenqúm men Jaushyqúmnyng arasy tórt-bes saghattyq jer-au. Sonda da besik aparatyndar bir qauym el bolyp, temir kólikti tiziltip bara jatypty. Jastary bar, jasamystary bar. Erkekteri men әielderi bar. Quanyshty júrtynyz. Biz de quanyp, atqa qayta qondyq.

 

Auyzashar auyly

Jaqang deytin tanysymyzgha da jolda jolyqtyq. Auyldan kele jatyr.

Osy orazanyzda Jaqang erte­rek­te qaytys bop ketken әke-she­she­­sining aruaqtaryna arnap auyza­shar beruge niyettengen eken. Ózi qalada túrady ghoy, auyzashardy alystaghy, otyz ýili auylynda, kindik qany tamghan jerde bermekke bekingen de. Sol maqsatyn maghlúm­damaqqa barsa, otyz ýy otyz kýnge aldyn-ala kezekke túryp, tizimge tirkelip qoyypty. Aghayyndary: "Orazanyng otyz kýni týp-týgel "zәnit", keshiktin" depti. Jaqan: "Múnyng ózi túr­mystyng týzelgenin kórsete me, әlde dinimizge betbúrysty bayqata ma?" dep oilanyp qapty.

Shóp jighan divan

Abay auylynda túratyn Al­diyar­bek otaghasy - qatardaghy qara­payym qazaq. Qalqoz túsynda agha shopan, biraz uaqyt brigadir bolghan. Biraq dýnie jinamapty. Jekeshelendiru kezeninde de - ón­men-ójeng qylyqqa qúlshynbay, súlu tory attay sympiyp shy­ghypty.

Jolymyz týsip, sәlem bermek­ke qayyryl­ghan ek. Ájepteuir shóp jiyp qoyypty. Bir-eki siyry, jeti-segiz qoy-eshkisi bar kórinedi. Qyl qúiryqtan júrday, qymyz da joq búrynghyday. Kenje úly ýilengen eken. Otaghasynyng uayy­my quanyshymen itjyghys  kýide. Óltirining ózine júqaryp qapty. Qaltasy. Endi "sýt aqysy" deline­tin saltqa keminde jýz myng tenge, qúda shaqyrmaqqa qyruar qarjy-qarajat kerek-dýr. Bayaghyda ózi ýilengende "beshir" delinetin toy jәne bar. "Túrmys-tirshilik qiyn­dap ketti ghoy", dep jelkesin qasiy­dy Aldiyarbek. Kenet әlgi pishen mayasynyng astyndaghy aqjemdene eskirgen eki-ýsh divangha kózimiz týsti. Qarap túrghan ýsh-tórt kisi týgel kýlip qoya bergen. "Shópting ózin divangha jinapsyz. Túrmys­tarynyz týk te jaman emes eken ghoy", desip jatyrmyz.

Aldiyarbekting ózi de kenkildep kýldi-ay bir. "Amanshylyq bolsynshy", dep qoyady Jamantaev (Álekenning "pәmiylesi" solay).

 

Raygýl

Jiyen qaryndasymyz Raygýl Jualy audanynyng ortalyghynda tú­rady. Osy Raygýldi oilasaq, qazaq­tyng kórkem әngimesi janrynyng kenerkógin keneytken ghajayyp qalamger Sayyn Múratbekovting "Mening qaryndasym", "Raygýl" siyaqty birese janyndy shuaqqa bóleytin, birese jýregindi syzdata saghynyshqa oraytyn shygharmalary eske týsedi. Qayran qaryndasy­myzdy qaybir jyldary qaladaghy mәdeniyet institutynyng kitaphana fakuli­te­tine týsire almay, amaly­myz qúryghan. Bir­denesiz qabyldauy qiyn-túghyn. Sóitip, Raygýl týrli-týrli júmystargha jegilip kete barghan. Moyymady. Múqalmady. Ádemi boyjetkenge Múhametjan deytin jibek minezdi jigit ghashyq boldy. Ekeui qosylyp, júrt qyzy­ghyp jýr­gende, Múhametjan auyr nauqasqa shaldyghyp, biraz sharshady Raygýl...

Taraz jaqqa ótip bara jatyp, Jualygha ayal­daghanbyz. Raygýl әldebir qayyrymdy kisining jeke­men­shik, ýlke-e-en dýkenine satushy bop ornalasypty. Ortashalau ailyghy bar kórinedi. "Búrynghy auyr júmystargha qaraghanda, iman­ta­razy, taza, jayly jer ghoy", dep jymiyady. Kóp úzamay nemereli bolmaq. Kenet aldyndaghy qap-qa­lyng kitapqa kózimiz týsip, jana­rymyz jasaurady. Iliyas Esenber­linning "Kóshpen­dilerin" qaytalap oqyp jýr eken. Ýstelining ortanghy sóresinde Múhtar Áuezovting "Abay joly", Sәbit Múqanov...

 

Sayyn Múratbekov...

Azyq-týliktin, araq-sharaptyn, kiyim-keshektin, taghysyn-taghylar­dyng nesheme týrlerin satatyn dә-ә-әu dýkende júmys istey jýrip, kitapty qúmarta, qaytalay oqityny kórinip túr. Shirkin-ay, jetpisinshi jyldardyng sonynda sol bir oqugha týsip-aq ketkende bar ma, keremet kitaphanashy bolar edi-au Raygýl.

Jetpisinshi jylqy

Seksennen asqan Rysqúl aqsa­qal: "Seksen tәuirleu edi, seksen bir qiyn eken", deydi quaqylana jymiyp. Áli kýnge deyin azdap-azdap shóp shabatynyn, sharbaq býtindeytinin, jylqylaryn jyl­jytyp, siyrlaryn óristen aidap әkeletinin, taqta-taqta telimderin suaratynyn әngimeledi.

Shynbúlaqta túrady. Auylda júmys joq degenderge tanghalar. Júmys kóp. "Aqsha ayaq astynda ybyrsyp jatyr". Jer bar, su bar, kýrek bar, tyrbansang traktor da tabylar, shópting basyn syndyr­ghysy kelmegenderge, әriyne, júmys joq", dedi taghy da. "Auyl­daghylar bir-birine shaqyrmasa, kirmeytinge ketti. Mal úrlyghy kóp. Jaqynda Shynbúlaq boyynsha jetpisinshi jylqy jymqyrylghan. Sóitse-e-e-ek, shygharyp beretin adam auyly­myzdyng ózinen eken", dep sәl-pәl kidirdi. "Kelinder qiyndap barady. Auylda ýsh-tórt shaldyng kempirleri ózderinen búryn ólgen. Solar keyde kemsendep túryp jylaydy. Kelinderi qaramaydy. Shaldar bir­dene dese, bәlege qalady. Asharshy­lyqtyng týsiniksizdeu bir týrin bastan keshkendey, kildirep, ilmiyip, iytindep jýrip jatyr. Myna men de Qúdaydan súraymyn, kempirimnen bir kýn bolsa da búryn alsa eken dep..."

Rysqúl qariya Shynbúlaqtyng shetinde mәshiyneden týsip, qol búlghap qala berdi.

 

Tirlikke tyrbanu

Myrzahan degen kisini osydan biraz búryn, jeksenbi kýni taner­ten, asfalit joldyng jiye­ginde jyghylyp jatqan jerinen kórdik. Kә­duilgi Almaty - Tashkent jolynyng boyy ghoy. Ózi­ning birer ay bordaqylap, bazargha qaray jet­ek­tegen qoshqary sýzip qúlatypty. Ba­tyrbek deytin kórshisi jýgire jetip, sýiep túrghyzdy.

Myrzekeng ómir boyy kenseden shyqpaghan, shópting basyn syndyr­maghan adam dә. Zayyby erkeletip úst­a­ghan sekildi. Endi-endi ghana myna zamannyng әserimen tirlikke tyrbanyp jýrgeni ghoy. Sonymen, keyinirek súrastyrsaq, semiz qosh­qary jambasynan perip kep jibe­rip, jalpasynan ba, shalqasynan ba týsirgen Myrzekeng eki aptaday emdelipti. Qoshqardy qonsylary jiyrma bir myng tengege satyp alypty. Ýshinshi aptada tozyghy jetken majar arbasyna jalghyz biyesin jekken otaghasy sabangha bar­syn. Ystyq kýnde terlep-tepship, arbagha saban sala bastasyn. Taban astynan qúiyn kóterilip, arbanyng artqy jaghyna tútylghan tyqyr alashany jel jelpildete jónelsin. Beleng alghan biyesi eski arbany eniske qaray ala qashsyn... Abyroy bolghanda, aghanyz aman-esen. Alay­da, arbasy bos qaytypty desedi.

"Jasym jetpiske jana jetti, seksendegiler sekirip jýr ghoy. Tir­likke endi-endi iykemdelip kelemiz dә", deytin kórinedi qoshqar sýzgen, aqbaqay biyesi arbasyn alyp qashqan aghatayynyz.

 

Anarmen ainalysu

"Anarmen ainalysqanyma al­tynshy jyl", dep maqtandy Ma­shat­bay. Kórmekke bekindik. Kók­tem edi. Onshaqty týp anardy jórgekke qúndaqtaghan baladay jýgeripayamen orap, әdemilep baylap qoyypty. Tikireytip túryp. Qyzyq. Kýn jylymay, ashpaydy eken.

Mine, shilde óte jәne qayyryl­dyq. Tau baurayyndaghy, aua rayy sap-salqyn auylda júdyryqtay-júdyryqtay jemisteri albyray salbyraghan anar jaqúttay jaynay­dy. Onshaqty týp. Ádette anar degeninizding osylaysha ósip, qyp-qyzyl jemisi jypyrlay jymyn­dap túratynyn Tashkent tónire­ginen, Jetisay jaqtan kóretin ek. Mashatbaydyng maqtanatynday jóni bar.

 

Bir bólmede - bir auyl

Tastanbek aqsaqalgha Tasty jaq­qa ketip bara jatqanda jolyqtyq.

Auyldan qalagha auyp jatqan qazaq az emes. Dúrys ta shyghar. Tastanbek qariyanyng әuleti hәm búdan birer jyl búryn qúm ishinen oblys ortalyghyna kóshipti. Jighan-tergenderi, jabylyp ýles qosqan­dary bes qabatty beton ýiding besinshi qabatyndaghy bir bólmeli pәterge ghana jetipti. Eki úly kelinderimen, nemereleri, kempiri - "bir auyl" bir bólmede túryp jatyr. Juynatyn jeri әjethana­symen birge eken. Kenes kezenin­degidey kezekke túrysa­tyndary qiyn-aq. Úldary jaldamaly  júmys­ta, kelinderi úsaq-týiek sauda jasaydy. Jer telimin alsa, eki úly, eki kelini, nemereleri jәne ózi jabylyp, qarapayym әdispen-aq ýp-ýlken ýy túrghyzyp qoyar edi. Alayda, sha­harynyzda jer telimi kezeginde telmirgender elu mynnan asady. Ázirshe bir bólmedegi "bir auyldyn" adamdary kózderi tozan­danyp, tandanyp, terezeden bay-baghlandardyng ertegidey eldi mekenine qaraydy. Árqaysysy bir emes, birtalay telimdi  qarmap qalghandar, әldeneshe kottedjder salyp tastaghandar, birimen biri  qúnyghu bәsekesine týskender beton ýiding besinshi qabatynan ainadaghy­d­ay anyq angharylady...

 

Qozybay jәne qalqozdyng on myng qoyy

Qozybay myrza Qyzylordada, kәtta qyzmette. Jolda jolyqqan­byz. Oghan da. Jaqynda sheshesi jýz birge kep qaytys bopty. Ángimeden әngime shyghady.

"Anam jaryqtyq aqylman edi, - dedi Qozybay myrza. - Búdan bes-alty jyl búryn djip mәshiy­nesin mingem. Tәuir jigitterding bәri alyp ýlgergen. Shesheme kórsetuge, auylgha bardym. Onsha quanghan joq. Syrtqa shyqty. Djipting tórt  don­ghalaghyn teuip-teuip ótip: "Qan­sha túrady?" dedi. "Jetpis tórt myng dollar", dedim maqtanyn­qyrap. Sheshem oilanyp túrdy-túrdy da, ýige kirdi. Dastarqan basynda: "Shyraghym, myna mәshiy­nenning baghasy on myng qoy eken. Sening әkeng bayaghyda qalqozdyng qoyyn on myngha jetkizip, halyqtan alghys alyp edi. Biraq mәshiyne minbey-aq ótip edi. Qanaghat qylghan da jón", dedi. Keybir sheshelershe shershime­di. Jaqtyrmaghanday bop, janaghy­day aqylyn aitty. Sonda anam toqsannyng beseuinde eken-au..."

Qozekeng osylay dedi. Kýrsinip qoydy.

Qanaghat turaly qatty oilana­tyny bayqalyp-aq túrdy.

«Egemen Qazaqstan» gazeti, 29.08.2009

 

0 pikir