Júma, 19 Sәuir 2024
Janalyqtar 4161 0 pikir 11 Qantar, 2013 saghat 13:04

Erlan Qariyn. Qyrghyz-ózbek shekarasyndaghy qaqtyghysqa qazaq quanbasa kerek

Esterinizde bolsa, 5-qantarda qyrghyz-ózbek shekarasynda qaqtyghys oryn aldy. Shet aimaqty mekendep otyrghan bes jýz ózbekstandyq túrghyn Batken shekarashylaryna tap bergen. Elektr jelilerin jýrgizudegi orynsyz әreketteri ýshin degen jeleumen ózbekter Qyrghystannyng otyz azamatyn tútqyngha alghan.

Osy mәselege baylanysty sayasattanushy Erlan Qarinnyng pikirin bilgen edik.

Erlan KARIYN, sayasy sarapshy:

Qyrghyz-ózbek shekarasyndaghy qaqtyghysqa qazaq quanbasa kerek

Jana jyldyng alghashqy kýnderi qyrghyz-ózbek shekarasynda bolghan qaqtyghys songhy 3-4 jyldan beri eki elding shekara beketindegi jaghdaylardyng shiyelenisip túrghanynyng taghy bir kórinisi. Tipti ótken jylghy mamyr aiynda bir-birine ashyq týrde oq atysatyn jaghdaygha jetip, eki jaqtan da adam shyghyny boldy. Jalpy, qyrghyz-ózbek arasyndaghy múnday teketireske eki el arasyndaghy shekarany anyqtau jónindegi kelissózding 20 jyl boyyna týbegeyli kelisilmeui sebep boluda .  Qyrghyz ben Ózbek shekarasynyng jalpy úzyndyghy - 1378 shaqyrym. Endi eki el 315 shaqyrymdy nemese 58 uchastokti bólisui kerek.  Mine, osy bólik - eng kýrdeli bólik. Ózbekting oiy - Soh alqabyn «tughan jerine» qaytaru, qyrghyzdar bolsa, alqapqa etnikalyq tazartu jýrgizu. Óitkeni, Soh alqabynda ózbekting 4 anklavy bar.

Esterinizde bolsa, 5-qantarda qyrghyz-ózbek shekarasynda qaqtyghys oryn aldy. Shet aimaqty mekendep otyrghan bes jýz ózbekstandyq túrghyn Batken shekarashylaryna tap bergen. Elektr jelilerin jýrgizudegi orynsyz әreketteri ýshin degen jeleumen ózbekter Qyrghystannyng otyz azamatyn tútqyngha alghan.

Osy mәselege baylanysty sayasattanushy Erlan Qarinnyng pikirin bilgen edik.

Erlan KARIYN, sayasy sarapshy:

Qyrghyz-ózbek shekarasyndaghy qaqtyghysqa qazaq quanbasa kerek

Jana jyldyng alghashqy kýnderi qyrghyz-ózbek shekarasynda bolghan qaqtyghys songhy 3-4 jyldan beri eki elding shekara beketindegi jaghdaylardyng shiyelenisip túrghanynyng taghy bir kórinisi. Tipti ótken jylghy mamyr aiynda bir-birine ashyq týrde oq atysatyn jaghdaygha jetip, eki jaqtan da adam shyghyny boldy. Jalpy, qyrghyz-ózbek arasyndaghy múnday teketireske eki el arasyndaghy shekarany anyqtau jónindegi kelissózding 20 jyl boyyna týbegeyli kelisilmeui sebep boluda .  Qyrghyz ben Ózbek shekarasynyng jalpy úzyndyghy - 1378 shaqyrym. Endi eki el 315 shaqyrymdy nemese 58 uchastokti bólisui kerek.  Mine, osy bólik - eng kýrdeli bólik. Ózbekting oiy - Soh alqabyn «tughan jerine» qaytaru, qyrghyzdar bolsa, alqapqa etnikalyq tazartu jýrgizu. Óitkeni, Soh alqabynda ózbekting 4 anklavy bar.

Aymaqtaghy ahual asa kýrdeli: búl jolda esirtki tasymaly kýsheygen, ekstermistik toptar da sayran salyp jýr, sondyqtan shekara qauipsizdigin barynsha qamtamasyz etu kerek. Ókinishtisi, sony eki jaqta eskerer emes. Onyng ýstine  juyrda amerikandyqtar Aughanstannan ketedi. Tayauda «Halyqaralyq daghdarys toby» (ICG) Orta Aziyany 2013 jylghy 10 qaqtyghys ortalyghynyng biri retinde atady. Búl, әriyne, alandatatyn jaghday. Qysqasy, Ortalyq Aziya «sayasy turbulentti » aimaqqa kirgen siyaqty, shekara mәselesi sonyng bir mysaly ghana.    Shyndyghynda, Ortalyq Aziya aimaghy ózining damu betalysy boyynsha aldaghy 10 jylda ýlken bir kýrdeli kezenge ayaq basyp kele jatyr. Onyng ýlken bir sebebi, qalay bolghanda da sayasy eltialardyng biylik auysy prosesi oryn alatyny sózsiz. Sondyqtan 2013 jyly Orta Aziya aimaghy boyynsha qaqtyghys jyly bolady degen boljamgha asa saqtyqpen qaraghan jón. Óitkeni sheshilmgen mәselelerding kóptigine baylanysty onyng boluy da yqtimal. Degenmen biz onyng bolmauyna júmys jasau kerekpiz.

 

Onyng bir mysaly, býgingi Qyrghyzstan men Tәjikstan, Qyrghyzstan men Ózbekstan arasyndaghy shekaralyq kiykiljin. Qazirgi tanda atalghan eki el arasynda ortaq bir qúqyqtyq jýie bolmay otyr. Sebebi Qyrghyz eli shekara bólisude ótken ghasyrdyng 50-jyldardaghy әkimshilik bóliniske sýiense, Ózbek júrty 20- 30-jyldardaghy jer bólinisin negizge alady. Shyn mәnisinde múnyng bәrine ótken ghasyrdaghy otarshyldyq jýiening sanaly týrde arnayy jasaghan qiytúrqylyqtary «kinәli». Kenes odaghy kezinde últtyq respublikalardyng shekara bólinsin ekonomikalyq-sharuashalyq maqsattar ýshin degen jeleumen bir elding territoriyasyn ekinshi elge «syilay» salu týkke túrmaytyn edi...

Songhy kezderi Orta Aziyadaghy geosayasy bólinushilik kýsheyip barady. Aytalyq,  Tәjikstan men Qyrghyzstan Reseydyng sayasiy-әskery yqpalyna kirip bara jatsa, Ózbekstan AQSh-tyng yqpalyna arqa sýieudi jón kóredi. Juyrda ghana Resey tarapy Qyrghyzstan men Tәjikstangha 1 milliard dollarlyq әskery kómek kórsetedi degen aqparatty qúlaghymyz shalyp qaldy.  Yaghni, Orta Aziyadaghy memleketterding әrqaysysy ózderining artynda túrghan alyp memleketterding kýshine sengendey ymyragha kelmeytin pozisiya tanytuda. Negizi, biz, bir aimaqta ornalasqanbyz. Ókinishtisi, ortaq qauip-qater bolsa da 20 jylda basy qosylmaghan bes memleket endi, mine, týrli geosayasy lagerlerge kirip, taghy bir bóliniske úshyrap jatyr.

Asyly Orta Aziya memleketteri aimaqtyq jauapkershilikti sezine otyryp, ózara birlestikti nyghaytugha tiyis. Áriyne, búl qazirgi jaghdayda mýmkin bolmay túr. Alghysharttar joq. Biraq týbinde búl mәseleni týbegeyli sheshpesek, bolashaqta memleketaralyq ashyq qaqtyghystar tuyluy mýmkin. Qúdaygha shýkir, Qazaq eli barlyq kórshilerimen shekarany anyqtauda tabandy, birizdi sayasat jýrgizip kele jatyr. Degenmen, shekaradaghy jaghday eki memleketke baylanysty bolghandyqtan bir jaqty túraqty dey almaymyz.

Bir qyzyghy, elimizdegi gazetter men basqada aqparat kózderi kórshi memleketterding ortasynda bolyp jatqan mәselelerdi jarysa jazdy. Shyn mәnisinde atalghan elder Aughanstan emes, Balqan emes, ózimizding tuys halyqtar edi ghoy... Sondyqtan qazaq olardyng qazirgi jayyna quanbasa kerek. Bizding eng basty kemshiligimiz - Orta Aziyadaghy әr memlekette óz aldymyzgha keremet memleket bolamyz degen ózimshildik iydeya basym. Al shyn mәninde biz óz aldymyzgha keremettey memleket bola almaymyz.   Óitkeni bizding bolashaghymyz - Reseymen, Qytaymen, Amerikamen emes,  eng aldymen ózbek, qyrghyz, tәjik, týrkpenmen baylanysty.

Sondyqtan Orta Aziya elderining yntymaqtasyghyghn kýsheytu kezek kýttirmeytin mәsele. Mysaly, osy jolghy qyrghyz-ózbek shekarasyndaghy qaqtyghysqa baylanysty atalghan elder men kórshi bauyrlas elderding ziyaly qauymy bas qosyp, «Aghayyn ekenimizdi úmytpayyq, sheshilmeytin mәsele joq» deytin ústanymgha toqtauymyz kerek-ti. Jalpy, tuysqan elder arasynda  mәdeniy-ruhany baylanys ýzilip bara jatqan siyaqty. Osy betimizben kete bersek, 10 jyldan keyingi keler úrpaq  bir-birine jat kózqarasta bolary anyq. Sondyqtan Ortalyq Aziyalyq tarihy tanymdy qalyptastyrudy da  úmyt qaldyrmau kerekpiz. Óitetini, biz kóbinde «Euarziyalyq forum», t.b. jiyn-toylargha әues bolamyz da «Orta Aziyalyq pikirlesu» nazardan tys qalyp jatady.

«Abai.kz»

0 pikir