Senbi, 20 Sәuir 2024
Janalyqtar 3819 0 pikir 29 Qarasha, 2012 saghat 09:54

Únghysyz atylghan oqtúmsyq

Aldymyzdaghy aqpannyng 4-inde KSRO әskerlerining Aughanstan jerinen shyqqanyna 25 jyl bolady. Aughanstangha armiyany engizu turaly sheshim 1979 jyldyng 12 jeltoqsanynda KOKP OK Sayasy burosynyng otyrysynda qabyldanyp, asa qúpiya qaulymen bekitildi. Qyzyl Armiyanyng shekteuli kontingenti on jyl boyy aughan halqymen birge soghys әreketterin jýrgizdi.

Aldymyzdaghy aqpannyng 4-inde KSRO әskerlerining Aughanstan jerinen shyqqanyna 25 jyl bolady. Aughanstangha armiyany engizu turaly sheshim 1979 jyldyng 12 jeltoqsanynda KOKP OK Sayasy burosynyng otyrysynda qabyldanyp, asa qúpiya qaulymen bekitildi. Qyzyl Armiyanyng shekteuli kontingenti on jyl boyy aughan halqymen birge soghys әreketterin jýrgizdi.

Aughanstan jerinde internasionaldyq boryshyn atqarghan Qyzyl Armiya jauyngerlerinen basqa, kóptegen qauipsizdik qyzmetining jәne ishki ister organdarynyng qyzmetkerleri de on jyl boyy qaru ústap, qan keshti. 1999 jylghy derek boyynsha, Aughanstandaghy on jyldyng ishinde әskery bólimderden - 14 427 adam, Memlekettik qauipsizdik komiytetinen - 576 sardar, Ishki ister ministrliginen - 28 adam qaza bolghan. KSRO-gha qajeti joq búl soghystyng bizge әkelgen qasireti osynday. 1986 jyldyng aqpanynda bolghan KOKP XXVII sezinde M.Gorbachev әskerdi kezen-kezenge bólip, aughan jerinen shygharu kerektigin mәlimdedi. 1989 jyly aqpannyng 4 kýni KSRO-nyng songhy әskery bólimi Kabuldan shyqty, al 15 aqpanda 40-Armiyanyng qolbasshysy, general B.Gromov Termez qalasynda «Kenes әskerleri Aughanstan jerinen tolyqtay shygharyldy» dep basshylyqqa bayandady. Biraq búghan deyin de, KSRO әskeri aughan jerinen resmy týrde shyqqannan keyin de syrtqy barlau qyzmetkerleri búl aimaqta astyrtyn júmys istedi. Jalpy, KSRO ýshin abyroysyz ayaqtalghan búl soghys Memlekettik qauipsizdik komiytetining (KGB) jekelegen shaghyn otryadtarynyng 1979 jyly 27 jeltoqsan kýni Aminning sarayyna jasaghan «Shtorm» operasiyasynan bastaldy. Olar Kompartiya ortalyq komiyteti jýktegen tapsyrmany búljytpay oryndady. Aughan jerine qolyna qaru ústap alghash kirgen arnayy dayyndyqtan ótken KGB sardarlary ekendigi búryn aitylmaytyn, endi-endi ashyla bastady. Óitkeni olar oryndaghan kóptegen jauyngerlik operasiyalar «asa qúpiya» griyfimen әli de múraghatta jatyr. 1989-dyng aqpanynda Aughan jerinen Qyzyl Armiyanyng songhy sarbazyna deyin elge qaytaryldy dep aitylghanmen, úrys dalasyn tastap shyqqandardyng eng songhysy syrtqy barlau sardarlary boldy. Aughanstan soghysyna qatysqan qauipsizdik qyzmetining sardarlary býginde barlyghy derlik otstavkagha shyqqan ardagerler. Solardyng biri - syrtqy barlau qyzmetining otstavkadaghy polkovniygi Talghat Ámirghaliyev. Sol kezde podpolkovnik shenindegi Talghat agha 1986 - 1989 jyldary KSRO Memlekettik qauipsizdik komiytetining Aughanstan Demokratiyalyq Respublikasyndaghy ókildigining Farah jәne Samangan provinsiyalary boyynsha kenesshisi, agha kenesshisi boldy. Ol jaqtaghy baylanystaryn keyingi jyldargha deyin joghaltpay, ýzbey júmys istedi. Talghat Ámirghaliyúly osydan tura 24 jyl búryn Aughanstan jerinde әlemdik soghys tәjiriybesinde birinshi ret bolghan oqighany eske alady.

1988 jyldyng kýzi. Soltýstik Aughanstan. Kenes Odaghy әs­kerlerin Aughanstan jerinen jedeldetip shygharyp jatqan kez. Osy tústa dúshmandar kek alu maqsatynda elderine bet alghan kenestik әskery bó­limshelerge shabuyldaryn jiyiletip, ýdete týsti. Búl kenes әskerleri ýshin óte qiyn, qauip-qater kýsheygen kezenderding biri boldy. Dәl osy kezde KSRO MQK Birinshi basqarmasynyng (syrtqy barlau) podpolkovniygi Talghat Ámirghaliyev Memlekettik qauipsizdik komiytetining Aughanstandaghy ókildigining Samangan provinsiyasyndaghy (ortalyghy - Aybak qalasy) jedel top bastyghy qyzmetin atqaryp jýrgen. 
Qazan aiynyng salqyn kýnderining birinde Talghat Ámirghaliyev Dalihaky eldi me­kenine shúghyl operasiyalardy oryndau ýshin jolgha shyqty. Janyna ózining qaramaghyndaghy jedel toptyng banditizmmen kýres jelisi boyynsha jauapty kenesshi Boris Synkovty (Mәskeu qalasy jәne Mәskeu oblysy boyynsha MQK bas­qarmasynyng qyzmetkeri) ertip alghan. Jogharyda aityp kettik, búl dúshmandardyng jiyi-jii tútqiyldan shabuyl jasap, belsendi әreketterge kóshken kezi edi. Barlaushylardyng jolgha shyghudaghy maqsattary - bizding әskery avtokolonnalar ótetin Hayraton - Kabul avto­ma­gistrali boyyndaghy qauip­sizdikti qamtamasyz etu. Múnday jaghdayda barlaushylardyng qyzmeti dúshmandardyng sho­ghyr­langhan jerlerin, kýshterining mólsherin, qaru-jaraq qoy­malaryn anyqtau bolyp ta­bylady. Barlaushylardyng altynshy sezimderi aldamapty, kóp úzamay óz nәtiyjesin berdi. Búlar jol boyynda tasada jatqan jiyrmadan astam oqtúmsyqtyng ýstinen shyqty. «Smerch» raketalary shyghar» dep shamalaghan Talghat Ámir­ghaliyúly oqtúmsyqtardy qa­layda dúshmandardyng qolyna týsirmey, tezirek qauipsiz jerge alyp ketu qamyna kiristi.
- Raketalardy joldyng manynan tezirek әketip, se­riktes aughan jedel ba­ta­lio­ny­nyng aumaghyna, qauipsiz jerge jetkizu ýshin dereu rasiya ar­qyly jergilikti Qauipsizdik qyzmeti ministrligining Sa­man­gan provinsiyasy boyynsha basqarmasyna shyghyp, kómekke jedel topty jiberuin súradym. Óitkeni oqtúmsyqtar basqa adamdardyn, sonyng ishinde jergilikti bandqúrylymdardyng qolyna týsken jaghdayda olar Kenes Armiyasyna, aughan qaruly kýshterine, tipti jergilikti túr­ghyndargha qarsy qylmystyq maqsatta paydalanghan bolar edi. Biz Aughanstandaghy Kenes әs­kerlerining shekteuli kon­tingenti ókilderi ishinen atalghan qa­rulardy kimning tastap ketkenin anyqtamaq bolyp edik, eshqanday nәtiyje shyqpady. Aughanstan jerinen elge qay­tarylyp jat­qan әskery bó­lim­derding biri qarbalas kezinde qaldyryp ketkenge úqsaydy. Jedel toppen aqyl­dasyp, jauyngerlik ra­ketalardy Samangan pro­viyn­siyasynda túraqty jaghdaydy ornatu maq­satynda, jergilikti biylikting qorghanysyna kómek kórsetu ýshin paydalanu kerek degen sheshimge keldim. Búl «Ke­nes armiyasyn Aughanstannan shygharudyng songhy fazasy» retinde belgili tarihy kezeng bolatyn. Bir jaghynan mening tobym baqylau jasaytyn au­maqta modjahedterding belsendi qimyldaryna tosqauyl qoi kerek boldy. Osylaysha iyesiz qalghan oqtúmsyqtardy ban­d­qúrylymdargha qarsy paydalanu jergilikti kýshterge de, bizge de tiyimdi boldy. Ertesinde birneshe raketany provinsiya ortalyghy Aybak qalasynyng syrtyna alyp shyqtyq. Jerdi qazyp, ra­ke­talardyng úshuyn baghyttaytyn únghy jasap, oqtúmsyqtardy soghan ornattyq. UAZ avto­kó­li­ginen elektr symdaryn tartyp, elektr aghynynyng túiyqtaluy arqyly raketany iske qostyq. Jauyngerlik raketalar al­dymyzdaghy ban­d­qúrylymdar bekingen tau si­lemderine qaray baghyt alyp úshty. Ádette, Kabul - Hayraton danghyly men provinsiya or­talyghyn raketa-artilleriyalyq qarularynan osy tústardan atqylaytyn. Biz nysanany modjahedterding bekinisine qaray shamalap baghyttadyq. Kelesi kýni taghy birneshe jauyngerlik ra­ketalardy osynday tәsilmen jiberdik. Oqtúmsyqtardyng jarylghan jermen araqashyqtyq shamamen 40-45 shaqyrymday bolady. Biraq tauly jer bolghandyqtan bәrin kórip túrdyq. Alghash raketalar jarylghanda súiyq, aqshyltym týtin búrq etip aspangha kóterildi de, tez seyilip ketti. Endi biraz uaqyttan keyin jerdi di­rildetken, qoy qara týtindi qatty jarylystar bastaldy. Jarylystardyng kýshtiligine qarap, raketalargha joghary sapaly jarylghysh zattar, aumaqty zaryadtar salynghanyn angharugha bolady, - dep esine alady syrtqy barlau polkovniygi Talghat Ámirghaliyev. 
Jauyngerlik operasiyanyng nәtiyjesi turaly jedel toptyng jetekshisi Talghat Ámirghaliyev shifrtelegrammamen Ókil­dilikting basshysy, joldas Bymtrovqa bayandady. Ámir­ghaliyev tobynyng qolymen jasalghan aksiyanyng nәtiyjesi kóp kýttirgen joq. Band­qú­rylymdardyng belsendiligi bәsensip qaldy, Kabul - Hayraton avtodanghylyn at­qylau biraz uaqytqa deyin toq­tatyldy. Osynyng arqasynda Kenes Armiyasynyng jәne Aughanstan Qaruly kýshterining kóptegen jauyngerleri ajaldan aman qaluy mýmkin. 
Birneshe kýnnen keyin ótken әskeriy-jedel operasiyanyng nәtiyjesi turaly óz auzynan tyndaghysy kelgen Au­ghan­standaghy KSRO MQK Ókil­diligining jetekshisi V.P. Zaysev podpolkovnik Talghat Ámir­ghaliyevti Kabulgha shaqyrtty. Ótkizilgen sharagha KSRO qa­uipsizdik qyzmetining generaly joghary bagha berdi. Jauyngerlik jaghdayda irigabarittik raketa­ny azghantay toptyng standartty emes tәsilmen, jaudyng tiri kýshine kýirete soqqy berip, on­tayly paydalanuy - әlemdik tәjiriybede birinshi ret ekendigi erekshe atap ótildi. «Osynday arnayy maqsattaghy toptardyng oqtúmsyqty paydalanu tә­jiriybesining shaghyn qaq­ty­ghystarda, jaugha tútqiyldan soqqy beru jәne qiyn-qystau jaghdaylarda artyqshylyqqa jetu ýshin bolashaqta keninen qoldanyluy mýmkin», degen bagha berdi general-leytenant V.Zaysev. 
Ángimening sonyna qaray general-leytenant V.Zaysev atqarylghan júmystyng nәtiyjesi turaly KSRO Qaruly kýsh­terining Aughanstandaghy Bas әskery kenesshisi, armiya-generaly V.Varennikovke tikeley bayandaytyn boldy. Talghat Ámirghaliyevti baylanys sardaryna qosyp, ózining avtokóligimen armiya-ge­ne­ralyna attandyrdy. Osy jerde aita ketken artyq bolmas, Kabulda otyrghan KSRO Qaruly kýshterining Aughanstandaghy Bas әskery kenesshisi, armiya-generaly V.I. Varennikovting jeke qabyldauynda bolghan jalghyz qazaq podpolkovnik Talghat Ámirghaliyev qana. Operasiyanyng nәtiyjeli bol­ghandyghyn osydan-aq angharugha bolady.
«Bas әskery kenesshisining kabiynetindegi bayandama biraz uaqytty aldy, kezdesu oqighanyng detalidary qyzyqtyrghan әskery mamandardyng qa­ty­suymen ótti. Armiya-generaly Varennikov te atqarylghan júmysty paydalanudyng ma­nyzdylyghyn atap ótti, bo­lashaqta arnayy maqsattaghy toptardyng jauyngerlik ope­rasiyadarda osynday tәsildi qoldanugha bolady dep tújy­rym jasady. Sonyng búiryghy boyynsha qoldanylmaghan ra­ketalar Aughanstandaghy Kenes Áskerlerining shekteuli kon­tingenti ókilderine tap­sy­ryldy», deydi Talghat Ámir­ghaliyev. 
V.Zaysev jәne V.Varen­nikovpen kez­deskennen keyin jedel-ja­uyngerlik sharany nәtiyjeli oryndaghany ýshin Talghat Ámirghaliyevke alghys ja­riya­lanyp, «Qyzyl Tu» ordenine úsynyldy. KSRO armiya-generalynyng qa­byl­dauynan kóterinki kónilmen shyqqan Talghat Ámirghaliyevti Kabul qonaqýilerining birinde KSRO MQK Ókildigining Fariyab provinsiyasyndaghy jedel toptyng bastyghy Ábdighappar Mirmanov (qazir «Syrbar» syrtqy barlau qyzmeti ar­dagerleri qa­uymdastyghy tóraghasynyng orynbasary) kezdestirdi. Ekeui qonaqýy manyndaghy meyramhanada aqyryn ghana әngimelesip otyryp, Talghat Ámirghaliyevting bolashaq «Qyzyl Tu» ordenin judy. 

Qayyrjan TÓREJAN

«Ayqyn» gazeti

 

0 pikir