Júma, 29 Nauryz 2024
Janalyqtar 5241 0 pikir 30 Qarasha, 2012 saghat 08:58

ALAShQA ÝLGI KÓRSETKEN QAYRATKER

Jas úrpaqtyng kóbi tarihymyzdy jetik bilmeydi.Alash arystarynyng ruhyn jas úrpaqqa siniru ýshin búghan memleket keshendi týrde kelip, basa nazar audaruy tiyis. Eng aldymen, mektep oqulyqtarynda jetkilikti kólem berilui kerek. Qazir «Qazaqstan tarihy» oqulyghynda Alash ardaqtylary bar bolghany bir jarym bet qana.

Jas úrpaqtyng kóbi tarihymyzdy jetik bilmeydi.Alash arystarynyng ruhyn jas úrpaqqa siniru ýshin búghan memleket keshendi týrde kelip, basa nazar audaruy tiyis. Eng aldymen, mektep oqulyqtarynda jetkilikti kólem berilui kerek. Qazir «Qazaqstan tarihy» oqulyghynda Alash ardaqtylary bar bolghany bir jarym bet qana.

Alash qayratkerlerining biri Jahansha Dosmúhamedúly 1887 jyly Oral oblysy, Jym­pity bolysynyng Búldyrty auy­lynda dýniyege kelgen. 1899 jyly Oral әskery realdyq uchiliyshesine týsip, ony 1905 jyly altyn medalimen bitirgennen keyin, 1906 jyly Imperator atyndaghy Mәskeu uniyversiytetining (býgingi M.Lomonosov atyndaghy MGU) zang fakulitetine qabyldanyp, 1910 jyly ony da altyn medaligha bitirgen J.Dosmúhamedúly qazaqtyng túnghysh prokurory, әdilet generaly.
«Bizding maqsatymyz - el biyleudi, halyqtyng óz qolyna beru, qazaq halqy avtonomiyagha ie bolyp, aldaghy uaqytta taghdyryn óz qolyna alady. Qalyng qazaqty ayausyz qanaghan patsha ornynan týsti. Endigi jerde qazaqty - elding túrmysyn, tilin, minez-qúlqyn, әdet-ghúrpyn biletinder ghana basqarady. Osyghan baylanysty qalay bolghanda da biz Reseyden avtonomiya alugha tiyistimiz» degen Jahansha derbes memleket qúru isin barynsha jedel qolgha alyp, 1918 jyly mamyrda «Oyyl uәlayaty» dep atalghan túnghysh aimaqtyq avtonomiyany jariyalaydy. Ýkimet tóraghasyna saylanghan Jahansha Dosmúhamedúly, premier-ministr jәne әskery ister ministri qyzmetin atqardy. Ýkimet mýsheleri: Halel Dosmúhamedov - tóraghanyng orynbasary; Dәuletshe Kýsepqaliyev - Ýkimet kenesin basqardy; Janqoja Mergenov - Ishki ister ministri; Salyq Omarúly - jer sharuashylyghy ministri boldy. «Memlekettik biylik әzirshe ýstemdik qúrghan kezde, qazaq halqy ózin aman saqtap qalu ýshin Memlekettik apparatqa qol jetkizui tiyis» degen pikirdi ústanghan J. Dosmúhamedúly memlekettik qúrylymdardy jasaqtap, týrli ministrlikter qúrdy, bank pen telegraf ashyp, birneshe myng túraqty әsker ústady, ishki tәrtip ýshin milisiya jasaqtady, әskery oqu ornyn ashyp, is jýzinde zamanauy túnghysh qazaq memlekettiligining negizin qalaghan tarihy túlgha. Alashordashy retinde 1938 jyly atylyp, 1956 jyly aqtalady.
Múnyng bәri 2012 jylghy 22 qarasha kýni Astana qalasynda, Kýlәsh Bayseyitova atyndaghy Últtyq opera jәne balet teat­rynda Alash Orda kósemderining biri, belgili zanger Jahansha Dosmúhamedúlynyng 125 jyldyq mereytoyyna arnalghan saltanatty keshte aityldy. Saltantty keshte sóz alghan QR Mәdeniyet jәne aqparat ministri Darhan Mynbay ótken ghasyrdyng basynda últ tarihynda enbek etken qayratkerlerding enbegin erekshe atay kelip, jetpis jyl boyy enbekterin shang basqan arhivterding sórelerine tyghyp, shyghartpay qoyghan solaqay sayasattyng qúrdymgha ketip, býgingi tәuelsizdik túsynda Alash ardaqtylarynyng ruhy halyqpen qayta qauyshqanyn jetkizdi. «Búl - Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda kenestik sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn aqtau jónindegi qabyldaghan batyl sheshimi men saliqaly sayasatynyng arqasy», - dedi ministr.
Sonday-aq biylghy jyly qazaqtan shyq­qan alghashqy bilikti zanger Jahansha Dosmúhamedúlynyng 125 jyldyghyna arnal­ghan әrtýrli dóngelek ýstelder men jiyndar, oqu oryndarynda ghylymy konferensiyalar, basqa da óner jarystary úiymdastyrylghanyn aita kelip, ótken ghasyrdyng basynda jaryq kórgen «Aqjol», «Qazaq», «Ayqap», «Abay», «Saryarqa», «Qazaqstan» siyaqty qazaq baspasózining róline toqtaldy. «Sarghayghan paraqtarynan qarap otyrsaq, Jahansha Dosmúhamedúlynyng HH ghasyr basyndaghy sayasatker, kәsiby zanger ekenine kózimiz anyq jetedi. Atalghan basylymdardaghy qayratkerding maqalalary men qoghamdyq sayasy qyzmetining qyry men syryn, kózqarastaryn oqy otyryp, qazaq qoghamyna janasha jol ashyp, bilim alyp jatqan jastargha stiypendiya bergizip, qazaq tilindegi oqulyqtaryn kóptep shygharugha ýles qosqan qayratker ekenin angharamyz», - deydi Darhan Qamzabekúly.
Orynbor, Qyzylorda, Tashkent qala­larynda tәlim-tәrbie berip, bar qajyr-qayratyn júmsaghan ol әdebiyet salasynda da ónimdi iz qaldyrdy. Tәuke hannyng «Jeti jarghysyn» týrki júrtshylyghyna dәleldey bildi. Qazaqta «Sózding shesheni Jahansha» degen sóz bar...
Birneshe tilde jaza biletin J.Dos­múhamedúly sayasatker retinde Batystyng «Oyyl uәlayatyn» basqaryp, qazaq saharasynda әleumettik, ekonomikalyq jaghdaydy rettep otyrugha kýsh saldy. Shyn mәninde Alashtyng biriguine, saqtap qalugha jәne damuyna ýlken enbek sinirdi. Sayasatker kóptegen adamdarmen kezdesip, kelissózder jýrgizdi. Halyqtardy bir-birimen toptastyra otyryp, birigu sayasatyn - týbi bir týrki halyqtaryn, qazaq, ózbek, qyrghyz, bashqúrt halyqtarynyng basyn qosugha erekshe enbek sinirdi.
Qazaq ózin aman saqtap qalu ýshin apparattyq ústanymyn jariya etip, sol apparattyng qalyptasuyna ýlken enbek etti. Ol óz jylnamasynda Preziydent institutyn, joghary palatanyng eki qúrylymyn kóregendikpen aita bildi jәne jalpy memlekettik qyzmetshilerdin, sudiyalardyng adal boluy siyaqty qúndylyqtyng qalyptasuyna ýles qosty. Ýlgi kórsetti, jol siltedi. Alash arystary birlikti qúr sózben emes ispen dәleldep, Alash qozghalysyn, tәuelsizdik iydeyasyn shyn mәninde týsingen azamattar. Arada qanshama jyldar ótip, elimiz Tәuelsizdik alghan tústa Túnghysh Preziydentimiz Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev Qazaqstan Respublikasynyng qúrylymyn demokratiyalyq jәne qúqyqtyq memleket retinde qalyptastyrghany barshagha mәlim. Alash qayratkerlerinin, onyng ishinde Jahansha Dosmúhamedúlynyng kóksegen armany oryndalyp, elding maqsatynyng býginde is jýzinde asqandyghyn kórip otyrmyz.
Jalpy, Jahansha Dosmúhamedúlyn zerttep, zerdeleu әli jalghasa berui tiyis. Ol bizding qazaq ýshin, qazaqtyng ruhy ýshin әli kóp paydasyn tiygizedi dep bilemin, - dedi ministr myrza. 
Óz kezeginde sóz alghan Batys Qazaqstan oblysy әkimining birinshi orynbasary Serik Shaykenov Jahansha Dosmúhamedúlynyng kindik qany tamghan qasiyetti tughan jerinen ystyq sәlemin ala kelgenin, oblys әkimi Núrlan Noghaev Alash qayratkerining tughan-tuystarynan, el aghalarynan túratyn bir top delegasiyany osy sharagha arnayy jiberip otyrghanyn jetkize kelip, QR Mәdeniyet jәne aqparat ministrligine alghys sezimin jetkizdi.
«Ótkenimizdi izdep, bolashaqtan airylmas ýshin eki ortagha kópir jasau kerek» degen bolatyn Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev. Ótkensiz býgin joq. Batys Qazaqstan oblysynda Alash qayratkeri Jahansha Dosmúhamedúlyna arnalghan ýlken halyqaralyq konferensiya ótkenin, oghan alys-jaqyn shetelderden ghalymdar qatysyp, oy bóliskenin aita kelip, Alash ardaqtysynyng 125 jyldyq toyy tughan jeri Syrym audanynda toylanghanyn, Alash ardaqtylaryna arnalghan alleya salynghanyn jetkizdi. Búl is-sharanyng jalghasy Elordamyz Astanada jalghasyn tauyp jatqanyn aita kelip, osy sharagha úitqy bolghan Mәdeniyet jәne aqparat ministrligine ýlken rizashylyq sezimin bildirdi.
Keshke tanymal óner júldyzdary qa­tysyp, «Naz» by teatry, Astana qalasy memlekettik filarmoniyasynyng kameralyq hory men orkestri óner kórsetti.

Bazarbek TÝKIBAY
Astana

"Týrkistan" gazeti

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1574
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2268
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3576