ÝShINShI BÓLIM

ASYL JESIR

I

Qúdiretti tergeushim, ótirik qossam tas tóbemnen úrynyz!

Qara shahardyng Qotynsúmyl audany Kýlәnning óz bas amandyghy ýshin qatersiz bolsa da, Sayrasynyng oqu jaghdayy ýshin asa qolaysyz tiyipti. Yntyqbay marqúm men ózining kóz ashyp kórgen jalghyzy, búlay qúlazyghan tau ishinde oqu jasyn beker ótkizip alatyn siyaqty kórinip, kóniline qonys taptyrmapty. Ne bolsa da Ýrimjige qayta jaqyndap, orta mektepke beru qamymen Sanjy túsyndaghy kommunagha qayta kóship kelgen eken. Ile-shala Yntyqbaygha tuystyq jaghynan jaqyn bireuding Qúljadan jazghan ýshinshi haty kelip tiyipti. «Ile qazaq avtonomiyaly oblysynyn» bir basqarma qyzmetine ornalasyp, Qúljada ornyqty bir qyzmet iyesi bolyp qalghan azamat siyaqty. Qaytkende de jengesine pana bolyp, Yntyqbaydan qalghan jalghyz túyaqty osy Qúljadan oqytatyndyghyn ant ete bayandapty.

ÝShINShI BÓLIM

ASYL JESIR

I

Qúdiretti tergeushim, ótirik qossam tas tóbemnen úrynyz!

Qara shahardyng Qotynsúmyl audany Kýlәnning óz bas amandyghy ýshin qatersiz bolsa da, Sayrasynyng oqu jaghdayy ýshin asa qolaysyz tiyipti. Yntyqbay marqúm men ózining kóz ashyp kórgen jalghyzy, búlay qúlazyghan tau ishinde oqu jasyn beker ótkizip alatyn siyaqty kórinip, kóniline qonys taptyrmapty. Ne bolsa da Ýrimjige qayta jaqyndap, orta mektepke beru qamymen Sanjy túsyndaghy kommunagha qayta kóship kelgen eken. Ile-shala Yntyqbaygha tuystyq jaghynan jaqyn bireuding Qúljadan jazghan ýshinshi haty kelip tiyipti. «Ile qazaq avtonomiyaly oblysynyn» bir basqarma qyzmetine ornalasyp, Qúljada ornyqty bir qyzmet iyesi bolyp qalghan azamat siyaqty. Qaytkende de jengesine pana bolyp, Yntyqbaydan qalghan jalghyz túyaqty osy Qúljadan oqytatyndyghyn ant ete bayandapty.

Ózin es bilgeli asyrap, oqytyp ósirgen jalghyz әpekesinen aiyrylghysy kelmegen Ybyray, Qúljagha baryp sóilesip, Kýlәn ýshin taghy kóshipti. Kýlәn óz atyn ózgertip, Gýlbanu atalyp barypty Qúljagha. Pana bolyp kóshirip alghan qayyny, Jaubasargha sýiengen әsire qyzyl belsendining bireui eken. Qúdasy Ybyraydy kelisimen Qúljanyng Qorghas jaghyndaghy bir mal fermasyna búghaltyrlyqqa ornalastyrypty. Ózdiginen talpynyp ósken zerek Sayra sonyng kýzinde tolyq ortagha synau berip, ataqty «bilim júrtynan» oqugha eshkimning sýiemelinsiz ótipti.

Óni de, ózi de ýkimet kadrlary men kóp ziyalygha tanys Kýlәn, Gýlbanu atalyp kelse de, mekeme-qogham oryndaryna jolamay, ýy әieli bolyp túra bergen eken. Aldymen, qayny bolyp shaqyryp keltirgen «panasy» qyryndapty oghan. Kóz aiyrmay qarap kýrsine jýripti de, ózining ýsh balasy men әielin Altaydyng bir audanyndaghy tórkinine «jaylaugha jibermekshi» bolypty. Óz ýiining qarsy jaghyndaghy bir auyz ýige ornalasqan Kýlәngha terezeden de, esikten de syghalap jýrip, erteli-kesh ýiine kirip bara qyljaqtaudy shygharypty. Sondaylarynan sekem ala jýrip týsinipti Kýlәn. Týsinipti de tezirek týnildirudi oilapty. Bir kýni inirde kirgeninde shay jasap, ózining ótken ómirin әngimelep beripti. Yntyqbay marqúm, ózining tórtinshi rette tiygen eri ekendigin, jasy eluge kelgenine deyin aitypty.

- Onyna senbeymin, Kýlәsh! - dep ashyq kýlipti qayyny, araq iship kelgen kórinedi. - Óz kónilindi olay óshirme, beker qartayyp ketesin, adamgha ómir bir ghana ret keledi, aya ózindi!.. «Agha ólse, arty inige múra», eng jaqyn әmengering menmin. Sayrash ógey emes, mening de balam! Tiri túrghanymda onyng kózin basqa esikte jaudyrata almaymyn. Seni alamyn. Alghash jenge bolghanynda kórgenimnen bastap jýregime shoq bolyp ornalasyp qalghansyn!

- Ei, sen qaynym, tizginindi osydan bastap tart menen! Jap-jas kelinimning aldynda mening abyroyymdy saqta! Sayrash ýshin ghana qolyna kelip otyrghan kәri jengenmin. Saghan әmenger bolyp tie almaymyn! Men nekeni de, jastyqty da úmytqaly qashan! Endi sening aldynda mayysyp-qayysyp, әmenger toqal bolyp otyrar dep oilaymysyn!

- Bәibishe bolam desen, tipti quanyshtymyn. Kelining birer jyl ghana tórkinining qolynda túrady da, zerigip, neke qaghazyn ózi-aq súrap aiyrylsady. Onyng syryn bilemin. Al, sen, perizatym, kempirmin dep aldama meni. Jana pisken shújyqtay nyp-nyghyz myna týrinde alpysqa kelseng de qyz ekening anyq. Qansha er kórdim deseng de, qalyndyq bolyp qana ótkize bergensin. Tughanyng bir ghana bala. Al, aghadan qalghanyna on bes jyl bolypty. Odan beri bóten-bóitek jýriste bolmaghanyng aiqyn!... Ar dep, namys dep, endi beker qurap, beker sembe, janym!

- Endi byljyramasang qaytedi? - degende Kýlәnning narttay qyzarghan jýzi, ashudan qaghazday agharyp - tyryp qalypty da, qatqyl ýnin qayta júmsartypty. - Endi týs shayyspay-aq qoshtasalyq. Sayrash oqugha ornalasty. Shyghynyn ózim jiberip túramyn. Meni múnda shaqyryp әkelgendegi maqsatyng osy bolsa, әmengerim dep ózine teng kórgenine rahmet! Mening kónilim aghanmen birge ólgen. Áyeldik kónilim әldeqashan-aq óshken. Ózimning shal ekenimdi de kempir ekenimdi de, úmytyp, jalghyzymdy qimay ghana qalghan kólenkemin. Tap-tatu ýiindi shúrqan-shulyghangha ainaldyryp, ýsh balandy jetim qaldyryp, tozdyra almaymyn! Erten-aq ketemin. Bala-shaghannyng qasyna bar, múnday aram niyetindi bildirme olargha! Altyn jýrekterine tat ornatyp, shoyyngha ainaldyryp alma! Endigi baqytyng osy bala-shaghang ghana. Men ketkenshe kirme búl ýige, shyghyp túr!

- Jeneshetay, kete kórme, kete kórme, Sayrashqa obal bolmasyn! - dep kýnkildepti qaynysy. - Sen ketsen, Sayrash túryp oqy almay qalady!... Yntyqtyq-qúshtarlyqqa shydamaghanym ghana bolmasa, basqa jazyghym joq. Ayttym da qoydym. Eger oilanyp jónge kelsen, qanday shart, qanday jaghday bolsa da maghan tiyersin!...

- Aytpa múnday sózdi, dereu shyghyp ket! Endi qartayghanda bay kerek emes maghan!..

Kýlәn sodan bastap, múny qyzyqtyrghan ózim boldym-au degen oimen jýdeuirek kiyinip, alqa-salqa jýre beretin bolghan eken. Sonda da altaylyq әmengerler ýsh-tórtke jetip, kóz sýze beripti. Túrmystan taryghyp jýdep qalghanday kórip, arzan da asyl jesirdi әrqaysysy op-onay ala qoyghysy keledi eken. «Qajetinizdi maghan aityp túrynyz, osynda kelgennen beri jýdep qalghan siyaqtysyz. Tiri túrghanymda sizdi eshteneden taryqtyrmaymyn!» dep, әrqaysysy qyryndaghan qorazsha qanat sýirey ýiirilip, eseley sóilesu niyetimen ýiine kelgishtey beripti. Birge iship kónil ashu niyetimen araq pen et ala kelgenderin quyp shyghatyn bolghan namysker Kýlәn, basqasyna «әi, kәpir» atalghysy kelmey kýtip tamaqtandyryp, túrmysynda qiynshylyq joqtyghyn aityp qaytarady eken.

Búryn Ýrimjide kóp kórgen Auqan atty ataqty sýr boydaq sayasatshy sol qayyndarynyng birine ilesip kelip, Kýlәndi tanyp qoyypty bir kýni:

- Ýi, Kýlәnbisin!.. Gýlbanu degen kim eken desem... Yapyray, seni de kóretin kýn bolady eken-au, altyn qaryndasym! Sәlemet, esen-sau jýrsing be? - dep syldyrap jabysa ketipti. - Jyl qúsynday tipti týrlenip alypsyn-au ózin! Jaqsy bolypty, jana qonysyng qayyrly bolsyn! Búl jerde men seni túyaqtygha qaqtyryp, túmsyqtygha shoqytpaspyn. Atym Auqan ekenin bilesing ghoy, qaryndas, maghan sene ber! - dep shyghypty da qayta qayyrylyp kelip, kýbirley ketipti. - Qalpaghyng jóninde bireu qyryn-pyryng dey qalsa, dereu maghan habarlap túr! Myna qaynyng biledi mening kýshimdi!..

Beti qyzyldyng bәrine qona týskisi kelip jýretin kәri Auqannyng syryna Kýlәn eluinshi jyldan beri qanyq bolatyn. Onyng qazirgi jayyn osy mandaghy jesir әielderding eki-ýsheuinen estip kýlipti. Ýsh aimaq tónkerisine әsker bolyp kirip, 1949-50 jyldardaghy sayasy belsendilikpen general Uanjynnan «ofiyser aqyn» degen ataq alghan son-aq, «nadan qatyndy» tastap, jetik oqyghan jaqsy qatyn alugha kirisken Auqan әlige deyin qayta ýilene almay, timtinip jýrgenin estip kýlgen eken. Endi býgin ózin tanyp qoyghanynan qatty shoshypty. Sol timiski taghy da sóz salyp,  kónbey qoysa, qolgha aldyrady ghoy!

Sayrasyn osy mektepting jataghyna ornalastyryp, ózi taugha - Ybyraydyng ýiine baryp alypty. Qyrqyljyndar sonda da izdep tauyp, sonynan qalmay qoyghan eken. 1973 jyldyng jazynda Ýrimjige alys-jaqynnan tyng tyndap, kóne dostarynan habar alugha kelipti. Mening birde ólgenim, birde tiri ekendigim estilip túrghan kez. Radiodaghy alghashqy estilgen suyq habarymnan bir ret mújylghan Kýlәn, tiri ekendigimdi qaytadan estip, ekinshi ret ólgenime senbey, qayda túrghanymdy Ýrimjiden bilip qaytu ýshin kelgen eken. Aytolqyn bastatyp әldeqashan tómenge týsip ketken er-әiel dostarynan Ýrimjige әlige deyin eshqaysysy qaytpaghanyn estipti. Al Aqiya opasyzgha kóringisi de, kórgisi de kelmeydi. Sóitip Qazaqstangha ótip ketken Maqpaldardan tipti qúlaq keskendey mýlde beyhabar Ýrimjide bayyzdap túra almay qaytypty.

Bauyrynyng ýiine qaytyp kelse de, әmengerleri men Auqangha kórinbey, boy tasalap bir jyl ótkizipti. Ybyraydyng ýii biyik tekshede, qalyng samyrsyn arasyndaghy kishkene alanqyda bolghandyqtan, qaladan shyqqan belsendi-mansapty qyrqyljyndar saydan kórinisimen-aq, erkekshe kiyimin kiyip ap, kerge shyghyp ketedi.  «Gýlbanu Ýrimjiden әli qaytpady» degendi estip, olar ketkende ghana týsedi eken. Jeksenbi kýni Sayrasy kele almay qalghanda qalagha da sol erkek kiyimimen baryp qaytyp túrypty.

Mening ýshinshi retki «ólimnen» tirilgen habarym Tarymdaghy týrmeden 1971 jylghy zor jenispen jýz neshe adamdy jaladan qútqaryp shyqqandyghym bolyp, sol 1974 jyly estilipti Ybyraygha. Tarym maydanynan ýiine qaytarylghan qúljalyq bir úighyr aityp kelipti. «Bighabil týrmeden mýlde agharyp, jýz neshe adamdy ólimnen qútqaryp shyqty. Jaqynda Ýrimjige qaytady» dep kelipti ol. Shala jansar bolyp jýrgen Kýlәn de sol habardan quattanyp, ýmit oty jyltyray qalypty. «Bighash Qazaqstangha ótpey, Maqpaly men Asqaryn tappay túra almaydy. Sol jany birge jaralghan dosymmen birge ótsem, beytanys bolyp qalghan atamekennen men de ózime layyq oryn tauyp, jaryq kórermin» dep ýmittenedi eken. Maqpal sinlisi tiri bolsa, ghylymnyng juan ortasynan óz ornyn әldeqashan tapqanyna senedi. Sayrashty da, bolashaq kýieu balany da solargha qosyp, solardyng sonynan ergizudi armandaytyn bolypty.

Sayrasyn uәdelesken jigitine 74-shi jyly jazda mektep bitirisimen «tónkeristik» shaghyn ghana toy jasap qosqan eken. 75-shi jyly qys óte sol armany ózin taghy da júlqylap oyatyp, Ýrimjiden tyng tyndaugha ekinshi ret taghy da jetektey jónelipti. Búl joly jaghday sәl júmsarynqyrap qalghandyqtan Aytolqyndy ýiinen tura izdep baryp tauypty. Bighabilding amandyghyn sodan anyqtap estipti de, Aqiyagha onyng «óz qolymen jazylghan haty kelgendigi» men Aqiyanyng óz jayyn da sodan estip quanypty. (Búl shaq, Aqiyagha Bighabilding haty emes, ózi kelip, bir qystap ketkenine bir jarym jyl ótip qalghan, Izbasardyng da ayaghyn apyl-tapyl basyp jýrgen kezi edi.) Kýlәn Aqiyadan sol hatty kóruge kelip, Bighabilding ekinshi úlyn kórip jylapty. «Maqpalyn shynymen úmytqany ma!» dep jylaghan eken. Ádil-shynshyl Aqiya bar shyndyghyn jayyp salyp, tipti quantypty. Quanysh jastaryn qúshaqtasa ketip tógipti ekeui. Bolghan oqighagha saqyldap kýlisipti. Búrynghyday etene әpeke-sinli bolyp kelisipti. Kýlәn sonda birneshe kýn túryp әngimelesip, óz әdresin «Bighabil kelse» adaspay tabatyn jolyna deyin syzyp, jazyp berip, «qaytse de maghan jolyqpay ketpesin» degen tapsyrmasyn neshe qaytalap aityp, quanyshpen qaytty. Biraq, qatynas avtobusynda qúljalyq bir belsendining kózine týsip, «jaqsy kiyingen Gýlbanudyng Ýrimjiden qaytyp kelgeni» aldymen Auqangha estilipti. Auqan ony әmengerlerinen súrap jýrip, ol qyrqyljyndargha da habarlandyryp bolghan eken. Ámengerler Ybyraydyng ýiinen taghy da taba almay jýrgeninde, erkekshe kiyine qoyghan Kýlәn qalagha qyzy men kýieu balasyn izdep barypty. Solardyng otauynyng qataryndaghy ózine arnalyp jasalghan bólmeden timiskilep jýrgen Auqannyng kózine iline qalypty sóitip. Búl kóz әmengerler ara ýlken talasqa týsiripti. Qyrghiqabaq talastan qyzylkóz tergeuge tartylyp әreng qútylypty Kýlәn. Qyzaydyng aq kiyiz qalpaghy men beshpet-symynyng ornyna kempirining aq kiymeshegi[1] men salpy etek kóilegin kiyipti sodan bastap. (Múndaghy oqighany keyingi tarauda Kýlәnning óz auzynan tyndaymyz.)

Kýlәn óz týsine kire beretin bolghan Bighabil ýshin eng qaterli habardy Ýrimjiden qaytyp kelip, daugha týsip shyqqan song taghy bir qys ótkende estipti: «Maqpal Almatyda basqa bireuge tiyip ketipti» degen habar estilip tyqyrshytypty Kýlәndi. «Bighabil múnda kelgen song estise, ony búl apattan jenilirek qútqarugha bolar edi!» dep tynyshsyzdanypty. Eger Tarymda, iә Ýrimjige kelip estise, búrynnan tozyp jýrgen jýike jýiesi shydamay ózin oqys etetindey elestey beripti kózine. Bighabildi ózi Aqiyagha berip ketken әdiris boyynsha Ybyraydyng ýiinen tapjylmay kýtetin bolypty. Maqpaldy ózi de qimay jylay jýrip,  ýiining jelkesindegi jotagha әr kýni shyghyp qarauyldaydy eken. Týsine Bighabil óz beynesimen, jaqsy shyraymen kirgen kýni jotagha ózi de kónildi-jigerli ajarmen shyghady eken de, týsinde jýdeu kórinsem, maghdyry azayghanday jýdep-jadap әreng shyghady eken. «Bighashym aman kelse, dәl Nәzipa men Gýlsimning birin alyp beremin. Er tanityn, sanaly jas jesirler qúshaq jaya úmtylady oghan әli. Ózi de maqtauy jetken, ataqty Bighabil ghoy. Al, әiel tanystyrushy men bolghan song beker maqtamaytyndyghymdy biletin ol, ózi de ýiirip әketer. Jýregindegi Maqpaldyng ornyn tek, sol ekeuining biri toltyra alady. Ásirese Nәzipa tez júbata alady ony! Jәne qayda barsaq ta bizben birge kete alady Nәzipa!.. Bighashtyng es-aqyly qalpynda bolsa, Qúmarymen qayta tabysqan Aqiyagha qayta oralmas. Keledi ol, keledi! Tek, suyq habar estimey, jýdemey kelse eken!» Kýlәn jotada ózine-ózi osyny kýbirlep sóiley túryp, úzaq-úzaq kózdeytin bolypty. Kókek aiy jarymdaghanda, bir ashyq kýni týsten keyin sol jotada túrghan Kýlәn, Aqiyagha ózi berip ketken әdiristegi jolmen jalghyz atty jolaushynyng kele jatqanyn alystan kóripti. Tayaulap qalghanynda kózin syghymdap jiberip ýnilip, astyndaghy attyng kershabdar ekenin, jay kiyimdi, tymaqty qazaq ekenin, odan jaqynday týskeninde, aq saqaldy shal ekenin de aiyrypty. Bókterinshegining moldyghynan alystan kele jatqan jolaushy ekendigin aiqyndap, tipti ýnile týsipti. Ótkir qara kózine jiylep tolghan jasty kiymeshegining etegimen sýrte telmirip túrghanynda, at tizginin tarta kidirgen jolaushy joldan búrylyp, kýnbatysqa qaray bókterley jónelipti. Basqa jaqqa ketkendiginen týnilgen Kýlәn saghymdanghan alys jolgha qayta kóz jýgirtipti. Basqa eshkim kórinbegen song kýrsinip jiberipti de, jotanyng kýngey jaq qabyrghasyndaghy ýiine qaray qúldapty.

Tik betkeyden qiyalap týsip, qalyng samyrsyn arasymen shaghyn-shaghyn ýsh-tórt bólmeli kóne aghash ýiding syrt jaq irgesinen shyghypty. Qatarlasa salynghan eki-ýsh mal qoradan ailanyp ótip, óz bólmesining esigine kelip, jan-jaghyna taghy qarap túryp qalypty. Álgi kershabdar atty shal qarsy bettegi samyrsyn toghay arasyndaghy alanqydan bir kórinip qalghan eken. Qalyng toghay arasyna kirip taghy da ghayyp bolypty. Kýlәn endi qay jaqtan shyghar eken dep túrghanynda, sol kershabdar atty say taghanyndaghy ýilerden alystap, joghary jaghynan óte shyghypty da, ózi túrghan bettegi samyrsyngha kelip kiripti. Jýregi tulay jónelgen Kýlәn etek jaghyndaghy toghaygha ýnilip túrghanyda, kershabdar atty jolaushy kýnshyghys jaghyndaghy qúlama búlaqty boylap shygha kelip, malqoranyng syrt jaghyna ótipti. Atyn daldagha baylamaq bolghanyn Kýlәn seze qoyyp, kýnbatys shettegi óz bólmesining syrtyna ailanyp ótip qarapty...

Ybyraydyng ýii sol jota kýngeyindegi tekshede, tik jartas astyna atylyp týsip jatqan kishkene búlaqtyng qasynda ekendigi, Kýlәn Aqiyagha jazyp ketken әdiriste tipti aiqyn bolatyn. Qarsy betke ainalyp ótip osy búlaqty kórgen son, shattaghy júrt kózinen aulaqtap, samyrsyn arasymen jetken shabdar atty - men edim. Qarauyldap jýrgen qyzay kiymeshekti salpy etek qatyngha nazar sala qoymappyn. Atymdy ýiding syrt jaq dalasyna baylap, bókteringen qorjyn-qolanymdy irgege qoyyp jatqanymda baspalap qarap, qarsy aldymnan taghy da shygha keldi. Kiymeshegin jelkesine týsire sala jýgirgeninde bir-aq tanydym: buryl tartqan jibek qonyr shash, kýlimdey qaraghan ótkir qara kóz, kózime ottay basyldy. Qos qolymdy jayyp men de úmtyldym. Irkilmey yrshyp kelip moynyma asyla týsti Kýlәn. Kókiregime basyn qoyyp egile-enirey jylady. Ayqara qúshyp, jýregime jýregin basa qúshaqtasam da, búrynghy әdebimizden asyp ketpeuge tyrysyp, mandayynan, kózinen, qabaghynan ghana sýie solqyldadym.

Oynap jýrgen eki-ýsh balanyng estiyar bireui aghash qora búryshynan qaray sala ýiine jýgirgen eken. Sheshesin qolynan tarta dedektetip, ýy artyna shygharypty. Menimen iymenissiz qúshaqtasyp, ynyldap qana kórisip túrghan Kýlәnning syrtynan kelip, ibamen qol qusyra iyildi, qyzyl kýreng jaulyqty әiel. Onyng kelini ekendigin mólsherlep, Kýlәndi qausyra qúshqan qúshaghymdy jaza berdim. Kýlәn da jalt qarap aiyrdy qúshaghyn. Kózin sýrte amandasty. Menimen auyz jybyrlatyp qana amandasqan kelinine «Bighabil aghan» dep tanystyrdy da, shettegi óz bólmesine bastady. Kelini búrynyraq jýgire baryp, tekemet ýstine kilem, kórpe jayyp jatqanynda kirdik.

Alasa ghana aghash ýiding edeni de, tóbesi de kir basqan syrsyz taqtay. Kýn jaqqa qaraghan alty kózdi jalghyz terezege tartylghan qalyng súr perde, dәl tórge qúrylghan kóne aghash kereuetting túsyna da kóne kók odeyalo shegelene salypty. Tósegining tereze jaghyndaghy sandyq ýstinde kóne bylghary chemodan. Búryshqa shaqtap jasalghan ýsh búryshty stolda shishaly kerosin lampa, birneshe kitap túr. Alaqan kólemindey ghana dóngelek aina sonyng ýstine qabyrghagha sýiep qoyylypty. Tóselgen tekemet pen kilemnen basqa ilikke alar eshtene joq. Dýniyeden týnilip, bar jaghynan jýdegen naghyz sorly, jesir kempirding túraghy bolyp kórindi maghan.

Kelini syrtqa shyghyp ketisimen taghy da qúshaqtasa ketip jylastyq. Yntyqbaydy joqtay jylady ol. Baryp topyraq ta sala almaghanyn, qanday jerde qalghanyn da bilmey aiyrylsqanyn aityp bozdady. Búl múngha kelgende men de ýn sala eniredim. Qanymdy sapyrghanday jan shydatpaytyn, aiyqpas auyr sherding asa jetik tilmen shymyr toqylghan joqtau jyry mol qasiretimdi seldey qaptatyp, ózimdi әketip bara jatqanday, jýikem qúryghanday sezildi.

- Boldy, Kýlәsh, boldy, jetti, endi qozghamashy múny, qozghamashy! - dep eniredim sonynda. Dauysymyzdan kelini kirip jylap túr eken. Toqtau aityp ajyratty ekeumizdi. - Sol kegimiz ýshin ózimiz aman túralyq, Kýlәsh! Onyng kerisinshe, búrynghy shydamdylyghymyzben kek ýshin jasalyq! -dep bekine sheginip, týzelip otyrdym. Tósegining aldyna sheginip baryp Kýlәn da otyrdy. Ybyraydyng eresek úly elegen әkelip, qolymyzgha su qúidy da kelin oramal úsyndy. Eki-ýsh jasar kishkentay appaq qyz aldyna kelip otyra ketti Kýlәnnin.

- Sayrash qanday, aman ba? - dep sonda ghana súradym.

- Aman. Mynau sonyng túnghyshy! - Jiyen qyzynyng betinen sýie jauap qatty Kýlәn. - Qalada. Kýieui ekeui de múghalim. - Mektep bitirisimen túrmystanghan.

Sol jauabyna jalghystyra Ybyraydyng eki balasyn, besiktegisi men ýsheui etip tanystyrdy da, ýlkenine Ybyraydy shaqyryp keludi tapsyrdy. «Kisi keldi dep basqalargha estirmey, qúlaghyna sybyrlap qana shaqyr! -dep aiqyndap úqtyryp shyghardy. Onasha ekeumiz ghana qaldyq. Ózimiz de sezbey, taghy da jaqyndasyp ala qoyyppyz.

- Bighashym, Bighashym! -dep maghan jabyrqay qarady Kýlәn. Arqamnan sylap aldyna tartty. Tizesine basymdy qoydym. Shashymdy sausaqtarymen taraqtap-taraqtap jiberip sýidi mandayymnan. Saqalyma ýnildi. Kóz jasyn tosynnan tógip jiberip tez sýrtti de, taghy da tógip, taghy sýrtti.

- Kýlәsh, Yntyqbaydyng qaza bolghanyna, mine on bes jyldan asty, - basymdy kóterip aldym. - Kóz jasyng qúrghaytyn uaqyt әldeqashan bolyp edi ghoy?.. Maghan aita almay otyrghan jana qazang bar ma, qalay?

- Jogha, búrynghy ótken-ketken kýnderimiz esime týskeni ghoy! - Kóz jasyn taghy tókti. Kelin dastarqan әkelip shay jasady.

Kýlәn endi shay shynysynyng daldasymen tókti kóz jasyn. Bizdi manaylap, kóz almay qarap jýrgen kishkene qyz, taghy da jýgirip kelip, naghashy sheshesining iyghyna asyla súrady:

- Apa, sen myna atanyng balasymysyn? - degeninde ýsheumiz qatar kýldik. Kýlәn úrttaghan shayyn býrke kýldi. - Bala jylaydy! - dedi jiyeni. Jylaudan sәbiyding de toqtatpaq bolghany eken.

Úzyn qara múrt qoyghan qaratory, sopaq jaqty Ybyray densaulyq jayymdy taqaruyrlap súray amandasa otyryp qarady әpekesine. Isinip qyzaryp alghan kózinen, onyng asa kóp jylaghanyn bayqay sóiledi.

- Bighashym, Bighashym dep kýrsinushi edin, mine, aman-esen keldi ghoy, endigi jylauyng orynsyz, qoy endi kýle ber! Aghanyng kelip aman kóriskendigine endi toy jasaymyz! Sizding endigi atynyz, Nazarbek bola túrsyn, agha! - dedi Ybyray maghan qarap. - Siz kele qalsanyz degen oimen, saqtyq ýshin qolan-qoshnalargha aldyn ala osynday atty bir aghanyng atyn jariyalap qoyghanmyn: «Ýrimjidegi bir bankide búghaltyrlyq isteytin Nazarbek atty aghamyz bar edi, auyryp qalypty. Osynda jaylaugha shyqpaq eken» degen habardy bir aidan beri jii aitatyn bolghanbyz. Osynda keletindiginizdi әpkem, qaydan estidi eken, júrtqa әiteuir osylay qúlaqqaghys ete berudi kýni keshe tanerteng de tapsyrdy maghan. Endi dәl sonyng ózi bola qalynyz! - Ybyray osy sózben bir kidirip, shynydaghy shayyn asyghys júta saldy da, kýlkimen jalghastyrdy sózin. - Múrtynyzdyng salbyrauynan bayqap otyrmyn, myna jalghan saqaldy da, myna kiyimdi de tastap, qalpynyzgha kele qoyynyz!... Ápketay, siz de taz kempirding myna kiymeshegin tastanyz, endi qorqarlyq eshtene joq. «Mәdeniyet tónkerisi» deytinderi mәlkildep qaldy ghoy! - degeninde kelin ýsheumiz qatar kýldik te, kishkene qyz alabóten saqylday jóneldi. Ybyray onyng iyeginen shymshy kýlimsirep, týregelip syrtqa shyqty. Daladaghy úlymen dabyrlasyp, bir semiz isek jetektete kirip, bata súrady menen...

Kýlәnning kóp jylauyna Maqpalym men Asqarym jóninen sóz shyqpaghany, Ybyraydyng tez jónelte qoymaytyn myna sózi qosylyp, kýpti bolyp otyr edim. Ekeumiz taghy da onasha qalghanymyzda ózim súraugha tura keldi.

- Al, Kýlәsh, Maqpal jóninen sóileshi! Myna shekara Almatygha jaqyn ghoy, ne habar bar?

Kýlәn kýrsine jauap qatty:

- 62-shi jyly ýshinshi aidyng sonynda Dórbiljinge, әiteuir, aman-esen jóneltkenbiz. Myna Ybyraydyng sporlyghymen senimdi jolhat tauyp berip, jolaushy avtobusyna Asqar ekeuin Sanjy beketinen shygharghanbyz! - dey sala týregelip, chemodanynan Maqpaldyng Dórbiljinnen keterinde óz qolymen jazylghan qysqa ghana hatyn alyp berdi.

«Sәlem, әpeke! Kóp-kóp alghysym sizderge! Jaqsylyghynyz esimde mәngi saqtalar, saghynarmyn da. Tiri bolsaq kórisetinimiz anyq qoy! Álgi aman kele qalsa, sәlemimdi jetkizersiz. Aytqandarynyzday jol boldy. Qaynymnan basqamyz týgel, aman-esen, dәl uaqytynda (kettik degen sózdi ýsh nýktemen ghana bildiripti). Qaynym aghasyna qaraylap... sonymen birge keler. Qúrmetpen Núrziya» dep qol qoyypty sonyna.

- Atyn osylay ózgertip jazyp, pochtagha salypty. Jazuynan ghana tanyghanmyn, - dep Kýlәn jasauraghan kózin syrt qarata kýrsindi. - Búdan song әlige deyin habar ala-almadym! - Tym bәseng ýnmen aitty da dalagha shyghyp ketti. Hatqa qayta ýnile qarap, betime, jýregime bastym. Kýlәn qayta kirdi ýige. Kýlimsiregen beynemen qarasa da kózi әli dymdy edi. Sandyghyn ashyp, erkekshe jana kóilek-shtan, kiyilmegen kók shúgha beshpet-sym aldy da aldyma әkelip qoydy. - Tileuindi tilep túrsyn dep, byltyr saghan arnap alghanmyn, kiyip kórshi! - taghy da bәseng ýnmen kýbirlep tómen qarady. Dauystap sóilese, jylap jýrgeni bilinip qalatyn bolghan song tapqan amaly dep jorydym.

Sandyqtan qonyr karys jaulyghyn ghana alyp, syrtqa shyqty ózi. Inisining ýiine ketkenin terezeden kórdim de, jasandy saqal-múrtymdy júlyp tastap, betimdi judym. Jol kiyimderimdi týgel sheship, qorjyngha tygha sala, saqtaghan kiyimderin kiydim. Deneme ólshep tigilgendey shaq kele ketti.

Kiymeshegin tastap, moynyna janaghy qonyr jaulyghyn ghana salghan Kýlәn qayta kirdi de, maghan kýlimdey qarady.

- Bәse, búrynghy óz shyrayyng qalpynda eken ghoy. Shashynnyng agharghanynan basqa eshqanday ózgermepsin! - dep kelip, alaqanymen eki shekemnen ústap mandayymnan sýidi. - Bәri de qalpyna keledi endi, eshtenege alang bolma! - degeninde kózi taghy da jasauray qalyp, taghy da bәseng jalghastyrghan sózi birte-birte ashylyp, ýni aiqyndala týsti. - Búrynghy ýy mýlkin... óz kiyimdering de bar, Ýrimjidegi bizding ýide saqtauly. Dәrilep qoyghanmyn. Aldynghy jyly barghanymda ashyp kórip, kýnge jayyp, taghy da dәrilep qaytqanmyn. Al, mening óz ýiimning mýlkinen jenil-jelpilerin Ybyray pysyq kóshirip әkelgen. Ol Qúljada, Sayrashtyng otauynyng irgesindegi óz bólmemde qúlyptauly.

Kýlәn sóilep túrghanda kóz almay zerttey qaradym týr-shyrayyna. Dóngelek jýzi, toq mandayy, júp-júmyr alqymy týp-týgel appaq, әjimsiz-aqausyz qalpynda. Naqtyly ózgermey qalghan shyray óziniki eken. Ýstindegi olpy-solpy mol qonyr kóilek qana kórkem túlghasyn jasyryp túrghanday. Marjanday tizilgen aq tisi, úshy qayqyshtau bitken týzu qyrly múrny, kózimen birge kýlimsirep, jenil mysqyldyng әlemetindey ghana sýikimdi jymiyspen kórinetin qyp-qyzyl erni - bәri de qalpynda. Jylaudan isingen kóz etinen basqa eshqanday kónilsiz kólenke joq. Asa saghyshytyng ystyq yqylasymen qaraydy maghan.

- Ólimge de, qayghy-qasiret, qorlyq-zorlyqqa da bas iymey, shyray bermey kelgen ózing ekensin! - dep men de kýlimsiregen bolyp qaradym jýzine. Kóz jasyn taghy da yrshytyp jiberip, ornyna otyra ketti.

- Taghy da jylauyn-au! - Kýrsinip jiberip, men de otyrdym. Asa bir auyr qazany aita almay, soghan jylaytynday bayqalghan son, kónilime qara búlt ýiirile qalghanyn Kýlәn tipti aiqyn sezdi bilem. Tamaghyn kenep alyp, kýbirley sóiledi.

- Búryn tórteumiz... qatar otyra qalghanymyzda býkil әlem ózderimizdiki siyaqty sezinushi edi, endi...

Kýlәn sóz jalghasyn aita almay, jútynyp toqtady.

- Endi nesheumiz qalghanymyzdy ashyq aitshy!

- Kýdiktenbeshi!... Qazirshe osy jerde sopiyp, ekeumiz ghana otyrghanymyzgha jylaymyn da! Maqpaldan qam oilama... onymen kórisermiz әli!

- Bireuimizding ghana kemigenimiz ras bolsa... oghan endigi qayghyrudyng jóni joq, kónergen qaza ghoy, kóp jylaudan payda joq!

- Ras, jylaudan da qayghyrudan da payda joq! Sen kelgen song ghana esime týskeni bolmasa... boldy endi qoyalyq!.. Býgin ekeumizding aman kórisip otyrghan quanyshty kýnimiz ghoy, meniki ne әli! - Shyrayyn asha kýlimsirep qarady Kýlәn. - Qansha japa shegip, neshe ret ólip tirilseng de qalpyndy qúrtpay kelgening quandyrdy. Adam quanyshtan da shaghynumen de jylaydy. Mening kóz jasyma alang bolmay-aq qoy, Bighashym! Biraq, qazir, osy jaqynnan beri shekara kýzeti tipti qatayyp ketti. Ótuge asyqpay kýte túramyz! «Eshten de kesh jaqsy», aman ótudi ghana eskergening dúrys!

Taghy da dastarqan jasaldy. Kelin quyrdaq әkelip qoyysymen, Ybyray tórt ydysymen eki týrli bótelke әkelip otyrdy. Eki bokalgha araq qúiyp, birin mening aldyma, birin óz aldyna qoydy da, eki stakangha sharap qúiyp, әpekesi men әielining aldyna qoydy.

- Agha, men kóz ashqaly myna jalghyz tuysqan әpkemning eng janashyr dosy da, egiz tughanday etene jaqyny da tek siz ghana ekendiginizdi kórip óskenmin. Meni kórgende siz de osy tuysymnyng ózinshe qúshaqtap erkeletetinsiz. Sol qaltqysyz tabighy sezim, sizden aiyrylghan song әpkeme ghana emes, maghan da qasiretti saghynysh ornatyp qoyyp edi. Mine býgin aman-esen kórisip, qaterli úzaq dertten aiyqqanday, men de asa zor quanyshqa bólenip qaldym. Qane osy quanyshymyz ýshin alyp jiberelikshi!

Ydysty kelinimen tórteumiz de kýlimdey kótirp qaghystyrdyq.

Ekinshi ydysty men sol quanyshqa Ybyraydyng ózim alghash kórip otyrghan bala-shaghasyn qosa qúttyqtap kóterttim. Búl tosty da shyn quanyshpen ótkerip edik. Ýshinshi ydysty Kýlәn maghan ymmen quzap, endigi amandyghymyz jayyndaghy tileumen shala-sharpy ghana sóiledi de, kóz jasyn taghy bir ytqytyp jiberip ishti. Men birge ishsem de múnysynan Maqpal jóninen taghy da kýdiktenip, Ybyraygha qaray berdim.

- Siz kelgen song Maqpalyn da eske alyp otyrghany ghoy! -dey saldy bauyry. - Qaytsin, ony tipti qatty saghynady!

Endi jylap kýdiktendire bermeuge myqtap bekigendey kýlimsiregen Kýlәn, kónildi beynege oiysty:

- Ótken týni týsimde onyng shashyn órip berip edim, sening keluine kóringen siyaqty ghoy, tym ajarly kórinip edi! Mening kózime qaray bermey tamaq jeshi ózin! - dep quyrdaqtan asap-asap jiberdi ózi. Men de asaghan boldym.

Ybyray mening týrmelenip ketkenimnen bergi keshirmelerimdi sóiletuge kiristi. Araqtan anda-sanda bir tartyp qoyyp, sol әngimege kettik. Qysqartyp tastap ótpek bolghan epizodtarymdy Kýlәn aldynghy jyly Aqiyadan estigeni boyynsha, esime týsire otyryp tyndady. Ybyraydyng aldynda aitylmaytyn oqighalardy «nesiyege» qaldyrghanyn bildirip, kýle otyrdy. Qonaqasy tabaqtan song da shertildi әngime.

Dalagha shyghyp, orman arasyna kisendelgen atymdy kórip qaytqanymda, sol ýige taghy bir kereuet kirgizilgen eken. Kýlәn ekeumiz eki kereuetke jatyp alyp әngimelestik.

Mening súrauym boyynsha Kýlәn Jaubasardyng keyingi ahualyn sóileuge kirisip, aldymen ataqty 62-shy jyldyng jazghytúrymynda Qúljada tuylghan halyq qozghalanynan bastady sózdi.

«IYә, iship-jemnen qysqan asharshylyq toqtatylsyn, iyә, Sovet odaghyna ótip kýn kóruimizge rúqsat etilsin!» dep halyq jaghy ýkimetke talap qoyypty. Oghan jauap shyqpaghan son, kóshege jarnama men qarsy úrandar japsyrylypty. Sovet odaghyna qarasty búqaralar ýkimetting búrynghy jiyp alghan Sovet pasportyn qaytaryp berudi talap etipti. Sol kezdegi «avtonomiyaly oblystyn» bastyghy ýkimetting jiyp alghan pasportyn qaytaryp әpere almay, sóz búidagha sala beripti. Al qytay búqarasy qatarynda jýrgen halyq, ýkimetting óndiris-qúrylys armiyasy tartyp alghan egindik-jayylymdyq jerlerin talap etip, onan da eshtene óndire almaghan song barlyghy úiymdasyp, kóshe ereuiline shyghypty.

Halyqtyng osynday qyr kórsetuge shyghatyndyghyn jansyzdarynan kýni búryn estip-bilip otyrghan ýkimet, ýlken kóshelerdegi ýy shatyrlaryna qyrghyn qúraldaryn jasyryn qúryp, dayyn otyr eken. Kóshege halyq jiylyp jatqanda aldymen kýshti fotoaparattaryn iske qosyp, qatynasushylardyng suretterin týgel alyp bolypty. Halyqtyng «kýn kóruimizge jol qoysyn!», «ómir sýru qúqyghymyzdy qaytaryp bersin!» degen úrandary kóterilisimen tús-tústarynan pulemet, avtomattar saqyldap ala jónelipti. Aspannan nóserletip jaughan ajal oghy kóshege lezde-aq qyzyl kýreng selin qaptatyp jiberipti. Tez jaltaryp, ýiler men dýkenderge daldalanyp ýlgergenderi әredik-әredikte bet-betimen zytyp qútylypty da, ýkimetting «halyq azattyq armiyasy» aman qalghan kóshe halqyn tús-túsynan qorshap ala qoyypty. Fotoaparattary ýngir-ýngirdi tinte jýrip, taghy da tartypty suretke.

Asfalit kóshelerde jusaghan ólikter men kólge ainalghan ystyq qandy qalyng armiya sol kýni-aq jym-jylas tazalap jiberip, qaytadan «saltanatty», «beybit» kóshege ainaldyra qoyghan eken. Qanshalyq kektense de qúr qol halyq jinalyp baryp, oblys bastyghyn kóshege shygharyp tepkileuden basqa eshtene óndire almay, shekaragha qasha jónelipti. Olardyng da Sovet odaghyna óte alghandary ghana ótip, óte almay qalghandary ereuilde tartylghan suretteri boyynsha qolgha alyna beripti. Fotoaparat lentasyna tolyq ilingenderi sodan songhy jarym jylda-aq jinalyp bolyp, qaterli «keri tónkerisshi» qalpaghy myqtap kiygizilgen eken. Olardyng belgilileri atylypty da, belgisizirekteri kesilipti. Al, aparat lentasyna jartylay, iyә, qúlaq shekesi ghana ilingenderi kýmәndi retinde qazirge deyin qaranghy týrmede «tergeude» jatyr eken.

On bes jyl boyyna «tergelip, anyqtalyp bolmay» jatqandyghyn aityp bir kidirdi Kýlәn.

Qashqyndardyng soqqysynan ólimshi bolyp qalghan oblys bastyghy, auyr jaraqattan jazyla bergeninde, saqshy tergeuine týsip, taghy soqqylanypty. Sorly quyrshaq, «qashqyndardyng Sovet shekarasynan ótip ketuine rúqsat etken» degen «qylmyspen» jazalanyp, Ýrimji týrmesine aidalypty sonson.

Jaubasar Ýrimjiden sonyng ornyna saylanyp kelgen eken. Ol qu momyn el moyynyn ishine ala tulaghanda tipti qiyn tulaytyndyghyn, búrynghy bastyqtyng jarylghan basynan, janshylghan kókireginen kórip, ózine kekti halyq aldynda juastau bolugha, halyqshyl kórinip, keshirim alugha nedәuir tyrysyp kóripti. «Onshyl», «jerlik últshyldardy» soghyp beru jaghynan ýkimetke sinirgen zor enbegi - senimi de bar ghoy. Sonysyn arqalanyp, halyqtyng óndiris-qúrylys armiyasyna ketken jeri men maly jóninde halyqqa bolysqan bolyp jýripti.

Sonda da halyqtyng adal perzenti boludan alystyghy aiqyn, sýieneri de, ózining sýiemeldep kótergen kómekshileri de Auqan siyaqty ynghay qandy qol jendet belsendiler bolghandyghynan kórine jýrgen eken. Sol kórinisin kómeskiletu ýshin, asyrap ósirgen qojalarynyng key qylyqtaryna qarsy pikir aitqansyp, halyq pikirin quattaghansityn bolypty. Qojalary «tamady!» degende ol da til tartpay «sen tamady!» deydi eken. Ayghyr kózirlerding kýshi men tisinde ishek bar ma, sonysynan Jaukeng jasyryn soqqygha úshyrap, arqasyn aldyra beripti.

Halyq pen ýkimettey ot pen sudyng arasynda kóp qorlanu men kóp qyspaq, kóp qúsadan qany búzylyp, qan tamyrlarynan zaqymdalyp, auyrghysh bolyp jýrgeninde, Biyjinnen Uanjyn general kele qalypty bir kýni. Óndiris-qúrylys armiyasynyng zorekerligi jóninde ózin qystap jýrgen halyqtyng talabyn ýlken jiynda sol qojasyna jetkizgen eken. Oghash minezdi óktem otarshy qojayyn, ózi asyrap ósirgen kýshigining zor jiyndaghy júrtshylyq aldynda ashyq jetkizgenine qatty shamdanypty: astynda jatqan adamnyng qoly enine tiyip ketken aiysha ars ete týspesin be. Soyauday úzyn-úzyn tisterin arsityp, aqyra tildep jiberipti.

Júrtshylyq kózine ózi de generalsyp jýretin bolghan Jaubasar namystanghandyghynan oghan da «sen tamady!» dep qalghan eken. Ai general ekinshi ret tipti qatty batyra tildep, kózine sausaq jýgirtse kerek, kóp zamannan beri janyn jaldap jýrip tapqan barlyq abyroy-mansabynan bir-aq aiyrylghandyghyn sezip, bir jolata kýirep shyqqan Jauken, ýiine jete jyghylypty. Ushyghyp qaghynghan qantamyr auruyna sol jatqannan bir ay ótisimen-aq «qan ragy» degen dyagnoz qoyylypty. Býkil denesindegi teri tesikshelerinen qandy iring shypyldap shyghyp túratyn bolghan eken.

Emdelu ýshin Ýrimjidegi medisina institutyna aparylyp, odan shipa taba almaghan song Shanhaygha jóneltilipti. Búzylghan qanyn Shanhay emhanasy týgel sorghyzyp tastap, ornyna býtindey jana qan qúiylsa da jazylmay, birer aidan son, qaytalap auyrypty. Jana qúiylghan qan taghy búzylghan eken. Ol qandy ekinshi ret auystyryp, taghy da jana qan berilse de qaytalapty. Shipa qonbaytyndyghyn bilgen Shanhay emhanasy, demala jatyp emdelsin degen syltaumen Ýrimjige qaytaryp jibergen eken.

- Medisina institutyna qayta kelip jatypty. Áli sonda. Sasyp-shirigen qandy irinin aghyzyp, әli jatyr deydi! - dep toqtatty Kýlәn sózin. - Oyausyng ba, Bighash? - dep súrady az kidiristen son, tóseginen basyn kótere qarady. Shyraq óshirilip, terezening qalyng perdesi týsirilgen, qaranghy ýige kishkene sanylaudan ay sәulesi týsip túr edi. Sol sәule, basyn kóterip alghan Kýlәnning appaq kókiregine dóp kele qalghanda eki núr shaghylysa ketip, ýy ishi jarqyrap qaldy. Kórpesin Kýlәn qymtana qoydy da, kózimdi men taydyryp әkettim.

- Oyaumyn! - dedim syrt qarap alyp. - Múnday qorqynyshty dertti medisina ghylymynyng tezdetip jongyn tilep jýrsem de, Jaubasardyng odan búrynyraq joyyluyn tileytindeymin. Sonda maghan Jaubasardyng ózi raktan da qaterli dert degen úghym payda bolghany ghoy!

- Qyzyqsyn-au, Bighash! - Kýlәn jymighanday boldy. - Úiyqtap qalghan eken desem, sony oilap jatypsyng ghoy!

- Býgin úiqym keler emes! - dep kýrsindim. Kýlәnning menen jasyra kýrsingeni estildi.

- Olay bolsa Aqiya men Izbasaryng jóninde sóilep bershi!

- Onda sóileytin ne bar deysin, Kýlәsh, qas jauyna zorlanyp-qorqyp tiygen Aqiya, ýiine barysymmen múnyn shertti maghan. Qúshaqtap jatyp alyp eniredi. Qúljannan qatty jiyrenipti. Qasyna jatqandy kópten-aq qoyghan eken. «Itke kýshik tuyp shúbyrtyp beruden» mýlde balasyz ótudi dúrys kóretindigin aitty. Ózining әli de bala kórmey, qartayghanda jalghyz qalatyndyghyn bildirip jylaghanda qalay shydayyn, men de jylap berdim sonson!... Qúmargha opasyzdyq istep, jauymyzgha tiygenine kegim de bar ghoy. Mine endeshe dep ayamay «jyladym»!

Kýlәn saqyldap kýldi búl sózime:

- Tipti sauapty is bolypty. Al, ózine Qúljandy sýzdirgening ras pa?

- Aqiya tantyq múny da aityp bergen be saghan? -degenimde tipti qatty kýldi. - Qúljannyng qasyna meni qolymnan tartyp aparyp, jatyp alyp sýzgen ózi! - dep aqtaldym búl qylmystan. - Sýzegen tekeshe әdeyilep moyynyn búryp alyp sýzgiledi.

- A-ha-ha-ha-ha-ha...a.., Qúljan bilmedi me búl qorlauyn?

- Bilgende qaytpek, әieline ózin sýzdirip jatqan myna zoreker, myna qaharyna qaraghanda ózime daual sýzdirer dep qoryqqanday, tym-tyrys jata berdi!

- Ha-ha-ha-ha-ha...a.., taghy da qatty kýlip alyp kýrsindi Kýlәn. - Yapyray, kek degenning qiyn-ay!

Áreng qúrghan túrmysyn búzghan Qúljangha degen kegi, ózin óltirse de arylmaytyn siyaqty.

- Maqpal men sening tartqan kýiiging ýshin de sýzipti ony.

- Al, men ketken song Qúmaryn tauyp alghan eken. Izbasar kimnen qalghanyn oghan ashyq aitypty. Qylmys  toqsyndyq jezókshemen ýilenip qoyghan ózinde ekendigine moyyndatyp alyp, tabysypty onymen. Qúljannyng qasyna Qúmardyng ózi jetektep aparyp, ashyqtan-ashyq sóiley jatyp sýzdiretin bolypty. Sen baryp qaytysynmen tabysqan eken. Izbasardyng Qúljannan bolmay, «ózimizden bolghanyna» quanyp, qayta nekelenetin bolyp kelisipti. Byltyr men Tarymnan qaytyp kelgenimde, Aqiya, Qúljannyng kýni bitkenin, «araqtan ólisimen» qayta toy jasaytyn bolghandyqtaryn aitty. Izbasargha ini dayyndap qoyghandyqtary da bayqaldy.

- Tarymgha qaytyp keterinde... eger Maqpal... joghalyp ketse... senimen ýilenemin degendey sóz bermep pe eding oghan?

- Joq, әuelden-aq onday sóz bolghan emes! Qanday jaghdayda da Maqpaldan ýmit ýze almaytyndyghymdy ózi-aq aitqan. Tek, sol kezdegi jay-kýiimiz ýshin, onyng maghan búrynghy-alghashqy týsken kónili ýshin, Qúljandaghy kegimiz ýshin, bir bala kórip qalu tilegi ýshin, múnday uaqyttyq baylanysuymyz qylmysqa eseptelmeytindigin ashyq aita jýrgenbiz.

- Maqpaldan Asqaryng bolsa, Aqiyadan Izbasaryng bar ghoy. Jarty kóniling sonda emes pe?

- Qorqaq әielmen ýilenuding qaterli ekendigin kórdik qoy. Al, Izbasardy ógeysitpey, ózimdey tәrbiyeleytindigine Qúmardyng ózi de ant aityp aiyrylysty menen. Maqpalgha búrynghy býtin jýregimmen, alansyz attandym.

- Maqpalmen birge bola almaghanyna biyl túp-tura jiyrma jyl ótkeni esinde bar ma?

- Jyl týgil kýn sanap jýrgenimmen, laj ne?

- Ol, jas qoy. Odan bes-alty jas ýlken ózing de shydamay, әr týrli jýriste bolypsyn. Múnshalyq jyldy, bylaysha aitqanda, býkil jastyq ómirin, ol bishara qalay ótkizerin oilap kórding be?.. Ádil eding ghoy, Bighash! - degeninde Kýlәnning ýni dirildep, әreng shyqqanyn seze ótindim:

- Menen әdildik súramaq ekenindi, kelgennen beri sezip jatyrmyn, Kýlәsh. Shyn mahabbat iyesining qalys әdildik aituy qiyn ghoy. Sýzbe buaz, kýpti etip qinay bermey, shyndyghyndy, ne bolsa da bir-aq aitshy! Óldi me eken, iyә, basqa bireuge tiyip ketti me eken?

Mening búl súrauymnyng ishten jylay shyqqanyn Kýlәsh ta sezgendey, búltara jauap berdi:

- Ketkennen beri habar ala almaghandyghymdy aittym ghoy. Tek, Maqpalynnyng minezi men jýregine ghana qarap, býtindey senim baylau da qiyn. Áyel tabighatynda onyng shamasynan tys mәsele de bolatyndyghyn eskere jýr demekshimin. Jәne shekaradan ótuding qazir tym qaterli ekendigi aitylyp jýr. Shekara qorghaushylardyng qolyna týsken qashqyndy, eshkim kórmeytin jerde jasyryn joghalta salatyny da bar eken. Sol sebepten, ótip kete almaytyn jaghdayda asyghyp, qaterge úshyrap qalmauyng ýshin ózine uaqytsha jaramdy aldanysh tauyp ýilene túruyng qajet. Osy qalada saghan layyq asa jaqsy jesirlerden birnesheui bar!

- Maqpalyma endi jaqyndap qalghanymda basqasyn qayte qoyayyn!.. Al, ózimmen tel jasap, ashy-túshyny teng kórip kelgen, tepe-teng jesirimning jónin aitpaq bolsan, endi qisyny joq emes! - dep kýlip jiberip edim. Kýlәn shoshyp qalghanday jalt qarady maghan:

- Ýi, Bighash, ne dep jatyrsyng sen!.. Orayy kelgende aityp qoyayyn, «tәjiriybeli bal arasy solghan gýlge qonbaydy», ondaydan, kórse qyzar úrynshaqtyqtan endi mýlde aulaq bol! Basyna qanday taghdyr kelse de ókindirmeytindey, ashyndyrmaytynday, qayghyrtyp, qapalandyrmaytynday, qay jaghynan da Maqpalynnan qalyspaytyn әiel qajet saghan! Dәl sonday kemeletti jas jesirden osynda ekeui bar. Qaysysyn tandasan, sony uaqytsha kóndirip bere túramyn!

- Biraq,... kýdigime qarsy «uaqytsha» deding ghoy?.. Endi maghan «uaqytshanyn» qajeti joq!.. Mәngiligime neghúrlym, neghúrlym tez jetuim kerek! Ne bolghanyn bara kórermin. Al, búl shekaradan ótuim qiyn bolsa, jaylau uaqytynda Tarbaghataydan ótkizip salatyn aghayyndarym bar. Soghan búrynyraq dayyndalyp túruym ýshin tez ketuim kerek!

Búl sózime Kýlәn ýnsiz qaldy. Shiq ete týskendey boldy. Jylap jatyr ma degen kýdikpen dauystap súradym:

- Úiyqtap qaldyng ba, Kýlәsh?

- Jogha, oyaumyn! - Kýlәn az kidiristen song dirilsiz túnyq ýnmen jauap qatty. Óz jayyn anyqtap súraugha kiristim:

- Olay bolsa, qaladan bezip, kóne zamannyng kiymeshegin kiyip alghan sebebindi aitshy!

- Ol, úzaq әngime, erteng estirsin, úiyqtay ghoy! - Irge jaghyna qarap, úiqygha ketkendey pysyldady ózi. Onysy aldaghany ekendigin, ózim de ótirik pysyldap, birazdan song aunaqshyghanynan, kýrsinisinen bildim. Ras úiqymyz tang agharghanda bastaldy.

Ádiletti tergeushim, naghyz betpaq, aldampaz nanghan-nanbaghanyna qaramay alday beredi ghoy. Búl ónerdi ózderinizden ýirenip iygermegen bolsam, osy aq kónil Kýlәnnan da aldanatyndyghymda sóz bar ma. Amalymdy asyra pysyldap, ózin aldamasam, onyng úiyqtatu ýshin aldap jatqanyn mýlde sezbeydi ekenmin. Kirshiksiz adal dosymdy aldaghandyghym, adamgershilik jolynda zor qylmys ekendigi ózinizge bolmasa da qylmystylarynyzgha týsinikti. Sóitse de sizderge úqsap, tittey isten de aldamasam, myna aldamshylar zamanynda tirshilik ete almaytyndyghym tipti týsinikti bolyp barady. Búl aldauym arqyly Kýlәnning basyn shyr kóbelek ailandyryp jatqan asa auyr oy baryn, ol oidyng Maqpalymnyng júmbaq taghdyrymen baylanysyp jatqandyghyn aiqyndaghanday boldym.

(Jalghasy bar)

«Abai.kz»

---

[1] Qyzay әielderi basyna kóbinese shylauysh tartpaydy. Jaghy qalyng kestelengen kiymeshek qana kiyedi.