Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Janalyqtar 4919 0 pikir 26 Qarasha, 2012 saghat 09:32

ÝSh ÓKINISh

 

Búl әngimeni belgili jyrau-termeshi, professor Almas Alma­tov ekeuara sózding arasynda ór­bi­tip edi. Sol әngime qogham qay­ratkeri Temirbek Jýrgenovting sýiikti jary Dәmesh apaydyng ókinishteri jayly syr aghytugha sebepshi boldy.

Belgili jyrau, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri, pro­fessor Almas Almatovpen jii kez­desemiz, syrlasamyz, oy bóli­semiz. Ángimeshil, tyndaushysyn tamsandyra, ómirden alynghan qy­zyqty jәittermen, maqal-mәtel­dermen tamyljyta aitaty­ny bar. Birde Almas inimnen estigen bir әngime esimnen keter emes. Qazaqtyng birtuar úlyna sýiikti jar bolghan, halqynyng qadirmendi qyzyna ainalghan Dәmesh apaydyng jan azaby jayly jýrekjardy sózi meni kópten mazalap, aqyry qolyma qalam alghyzugha mәjbýr etti.

- Qogham qayratkeri T.Jýr­ge­novke 1987 jyly Aqtóbe ob­lysynyng Yrghyz audanynda es­kertkish qoyylatyn bolyp, so­ghan Almatydan halyq mú­ralary­nyng janashyry Mardan Bay­dildaev, sol kezde qa­zaqtyng Qúrman­ghazy atyn­daghy últtyq kon­ser­vatoriyasynda ha­lyq әni kafedrasynyng menge­ru­shisi men jәne T.Jýr­genovting zayyby Dә­mesh Ámirhanqyzy Er­mekova apay - ýsheumiz jolgha shyqtyq, - dep bastady әngimesin Almas.

 

Búl әngimeni belgili jyrau-termeshi, professor Almas Alma­tov ekeuara sózding arasynda ór­bi­tip edi. Sol әngime qogham qay­ratkeri Temirbek Jýrgenovting sýiikti jary Dәmesh apaydyng ókinishteri jayly syr aghytugha sebepshi boldy.

Belgili jyrau, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri, pro­fessor Almas Almatovpen jii kez­desemiz, syrlasamyz, oy bóli­semiz. Ángimeshil, tyndaushysyn tamsandyra, ómirden alynghan qy­zyqty jәittermen, maqal-mәtel­dermen tamyljyta aitaty­ny bar. Birde Almas inimnen estigen bir әngime esimnen keter emes. Qazaqtyng birtuar úlyna sýiikti jar bolghan, halqynyng qadirmendi qyzyna ainalghan Dәmesh apaydyng jan azaby jayly jýrekjardy sózi meni kópten mazalap, aqyry qolyma qalam alghyzugha mәjbýr etti.

- Qogham qayratkeri T.Jýr­ge­novke 1987 jyly Aqtóbe ob­lysynyng Yrghyz audanynda es­kertkish qoyylatyn bolyp, so­ghan Almatydan halyq mú­ralary­nyng janashyry Mardan Bay­dildaev, sol kezde qa­zaqtyng Qúrman­ghazy atyn­daghy últtyq kon­ser­vatoriyasynda ha­lyq әni kafedrasynyng menge­ru­shisi men jәne T.Jýr­genovting zayyby Dә­mesh Ámirhanqyzy Er­mekova apay - ýsheumiz jolgha shyqtyq, - dep bastady әngimesin Almas.

- Mamandyghy dәriger bolghandyqtan ba, apay kóp sóilemey, kóbirek tyndaghandy jaqsy kóredi eken. Dese-daghy sapary­myzdyng maqsaty T.Jýr­ge­nov esimine baylanysty bolghandyq­tan jәne qysqa ómi­rinde qazaq­tyng bolashaghy ýshin qyruar tir­lik jasap ketken ta­rihy túlghany onyng zayybynan artyq eshkim bilmeytinin algha tarta otyryp, apaydy ekeulep әngimege tart­tyq. Zulap kele jatqan jýirik poyyzdyng tere­zesine qadalyp otyrghan apay dala aishyqtaryn Temirbek agha­men az uaqyt bolsa da birge ót­kizgen mәndi ómirining kózdi ashyp-júmghansha qas-qaghym sәt­te ótip ketkenimen salysty­ryp otyrghanday sezindik. Oiyn әruaqytta tez jetkizuge asyghyp otyratyn Mardan aghanyng shy­damy tausylghan boluy kerek:

- Dәmesh jengey, Temirbek agha jayly aitylyp ta, jazylyp ta jatyr. Jazyla da bermek. Ol kisimen birge ótkizgen júbaylyq ómirinizden myna keyingi jastar­gha ýlgi bolatynday bir sәtterdi eske ala otyrsanyz, - dedi.

- Ol kisining (Dәmesh apay Temirbek aghanyng atyn atamay, әr kezde "ol kisi" deydi eken) basshy retinde atqarghan qyzme­tine eshqashan aralasqan emespin. Óitkeni, dәriger retinde mening óz sharuam ózime jetip jatty. Sebebi, sol jyldary joghary bi­limdi dәrigerler Qazaqstanda sausaqpen sanarlyqtay edi ghoy. Sodan da bizding de atqarghan, arqalaghan jýgimiz jenil bolghan joq. Al onyng zayyby retinde osy uaqytqa deyin ózimdi ózim keshirmeytin, óksikke toly ýsh ókinishim aldymdy keskestey beredi. Úmyta almaymyn, búl imanday syrym, shyraghym. Bi­raq, tis jaryp eshkimge aitqan da emespin, - dep әngimesin bas­tap ketti. Mardan agha ekeu­mizdi ýnsizdik basyp, bar naza­ry­myzdy Dәmesh apagha au­dar­dyq.

Dәmesh apay tolqydy.

- Adam jas kezinde kóp nәr­selerdi baghdarlap, baghamday ber­meydi ghoy. Ol kisimen qosyl­ghanym, sóz joq, ómirimning ba­qyt­ty bastauy boldy. Jana ait­qanday, ekeumizding de tynys-tirligimiz birynghay óz qyzmet­terimizge baghyshtaldy. Sóitip jýrip Shora atty úlymyzdy ómirge әkeldim. Búghan Temirbek ba­lasha quanyp, búl esim ýsh týrli maghyna beredi dep otyratyn. Qoly qalt etkende ýige jetuge asyghatyn. Tipten júmysta otyryp, telefon­men onyng jaghdayyn jii súrap túratyn. Biraq, túnghyshymyzdyng ómiri óte qysqa bolyp, 1933 jyly Tashkentte qaytys boldy.

Bir kýni Temirbek júmystan kelip kýndegidey dastarhan basynda otyrghanymyzda: - Dәmesh, Qúday ózi bergenin ózi aldy. Alla kýpir­likke jazbasyn. Bizding ómirimizdi jalghastyratyn perzentting bolgha­nyn qalar edim, arjaghyn óz qala­uyna saldym, - degeni esimde. Búl mәselege keyin oralghan da joq. Men bir jaghy dәrigermin. Ómirge perzent әkeluding quanyshy men qiyndyghyn jaqsy bilemin. Endi aityp otyrmyn ghoy. Temirbekting úlym bolsa degen qalauyn oryn­daugha mening jastyq sezimimning jibermegenine, ózimning tәndik súlu­lyghymdy saqtap qalsam ghana degen qate payymdauyma ókinemin. Ómi­rining qysqa bolatynyn sezgendey, maghan qiyla aitqan ótinishin orynday almaghanyma osy uaqytqa deyin qinalamyn. Bolashaq ana­largha tabighattyng ózi syilaghan ana bolu mýmkindigin eshqashan teje­mey, barynsha paydalansa degen tile­gim bar. Búl mening birinshi óki­nishim.

- Ol kisi ministr kezinde biz kóbine qala shetindegi sayajayda túrdyq. Keyde júmysqa da sol jerden qatynaytynbyz. Bir kýni, úmytpasam 1937 jyldyng tamyz aiynyng 2-kýni, "Emka" mәshiynesi­men kelgen ol kisi maghan tez jina­luymdy ótindi. Nege, qayda bara­tynymyzdy súramaytyn әdetimmen tez kiyinip syrtqa shyqtym. Mә­shiynesining artqy esigin ashyp, maghan otyrugha isharat bildirdi. Ol kisi búghan deyin jýrgizushimen qatar otyratyn. Men jayghasqannan keyin artqy otyrghyshqa ózi de otyr­dy. Mәshiyne qozghalghannan keyin sol qolyn mening iyghyma sa­lyp, ózine tarta týskenin sezingen men jýrgizushiden qysylyp: Sizge ne bolghan degendey ynghaysyzdana qaradym.

- Dәmesh, men seni ayaymyn, - dedi de odan әri eshtene aitpady. Qaladaghy Shevchenko men Furma­nov kóshesining qiylysyndaghy Fur­­manov, 120-ýidegi 4 bólmeli pә­terimizding aldyna kelgennen ke­yin, ózi esikti ashyp meni mә­shiyneden týsirip, qashan ýige kir­genshe artymnan qiyla qarap túr­dy.

Sol kýni-aq ol kisini NKVD-ning ýsh-tórt qyzmetkeri kabiynetinde tútqyndap, tintu jasaghanda ýsteli­ning suyrmasynan Túrmaghambet Iztileuovke "Shahnamany" audar­ghany ýshin, aidaudan kelgen Ahmet Baytúrsynovqa qazaq tili ghyly­mynyng tarihyn jazghany ýshin, Peterburg uniyversiytetin bitirgen Baqytjan Qarataevqa Qazaqstan­nyng Reseyge qosylu tarihyn jaz­ghany ýshin tólegen aqshalardyng chekteri - týbirtekteri tabylypty. Búlardyng barlyghyn sol kezde kensede kezekshilikte túrghan, tintu kezinde kuә bolghan Rahym Momy­novtan bildim.

Kýnde birge bolyp jýrgen qú­day qosqan qosaghymnyng ústalatyn sol kýngi minezindegi ózgeristi - bir jamandyqty sezinip túrghan kózqarasyn mening sezinbegenim, meni nege ayaytyndyghyn súramagha­nym jýregimning týkpirinen oryn alghan mening ekinshi ókinishim.

Qoldan úiymdastyrylghan ai­ghaqtar negizinde Temirbek Qaraúly Jýrgenov KSRO prokurory Vy­shinskiyding sanksiyasymen 1937 jyldyng 3 tamyzynda qapasqa tý­sedi. RSFSR Qylmystyq Kodek­sining 58-statiyasynyng 10-11-tar­maqtarymen aiyptalyp, oghan Qazaqstandy KSRO-dan bóluge úmtylghan, diyversiyalyq úiymgha bas­shylyq etip, oghan mýsheler tart­qan, Kenes Odaghyna qarsy soghys jariyalanuyna mýmkindik jasaugha әreket etken degen auyr aiyptar taghylghan. Olardy T.Jýr­genov moyyndamaghanmen, tergeu oryndarynyng zorlyq-zomby­lyq­tary ony moyyndaugha mәjbýr etedi. Sóitip, Temekeng ózimen ús­tal­ghandarmen birge (23 adam) 1938 jyldyng 25 aqpanynda Talghar au­danyndaghy "Janalyq", Boralday eldi mekeninde (búrynghy Diqan qystauynda) atylghan degen derek bar.

- Endi ýshinshi әngimeni bas­tayyn, - dedi Dәmesh apay.

- Ol kisi qamaugha alynghan kýnnen bastap, býkil aqparat qú­raldary onyng osy uaqytqa deyingi halqyna jasaghan eleuli enbegin joqqa shygharyp, ony qauipti "ha­lyq jauy" retinde surettep dabyra qaqty, - dep sabaqtady sózin Dәmesh apay. - "Halyq jauynyn" әieli atanu maghan onay bolghan joq. Búryn Narkompros Jýrgenovting zayyby retinde asqaqtap jýrgen kónil shirkin qúrdymgha ketti. Nesin jasyrayyn, bir jaghynan, el-júrttyng jamyray aityp jat­qandaryna qaraghanda, keyde, yapyr-ay, osy bir shudyng ar jaghynda shynyraudaghy shyndyqtyng lebi sezilmese netti degen dýdәmal oy da mazalaytynday sezimde jýr­dim. Sodan da búryn kim edim, qazir kimmin degen pendeshilikting kýrmeuinde bolghanym da ras. Ol kisimen birge týrmege jabyl­ghandardyng ishinde qazaqtyng birtuar azamattary - Esqaraev Sýleymen men Qúlymbetov Úzaq­­bay bolghan-dy. Qamaugha alynghannan keyin birshama uaqyt ótkennen song jogharyda atalghan Alash arystarynyng әielderining týrmedegi kýieulerimen kezdesu­lerine mýmkindik tudy. Biraq әlde de bolsa eki jaqty oy qúr­sauynda jýrgen, әri "halyq jauynyng әieli" atalghanyma namystanghanym sonshalyqty, men sol kezdesuge barmay qal­dym. Týrmedegi kezdesu bólme­sinde otyrghan Sýleymen men Úzaqbay aghalardyng әielderining aituynsha, ol kisi tor esikting ar jaghynan birinshi shyghady. Mening joq ekenime kóz jetkennen keyin:

- E, Dәmeshting de osylay oilaghany ma? - depti de kedergi jasamayyn de­gen­dey uaqytynan búryn kamerasyna búrylyp ketipti. Teme­ken­ning sol sәttegi jan azaby men te­birenisi esi­me týs­se ózegim ór­tenedi. Ózimdi ózim ómir-baqy kesh­peytin­dey kýy ke­shemin. Búl mening óksikke toly ýshinshi óki­nishim.

Jogharyda aitqanym­day, ol kisi taghylghan aiyptaulardy birden moyyndamaghan. Biraq shek­ten tys zorlyq-zom­bylyq pen azaptau temir komissardyng saghyn syn­dyrdy ghoy. Bizding songhy kezdesuimiz osy uaqytqa dәl keldi. Kezdesuge alyp kelgende men ony zorgha tanydym. Zildi, auyr soqqydan әbden ja­ralanghan, bet-auzy da­laday bolghan, onyng songhy sózi: "El-júrt aman ba? Stalin or­nynda ma?" boldy. So­ghan qaraghanda ol kisi ózin ólimge kesip otyrghan biylikke qúdayday sense kerek. Kenes ókimetine degen shýbәsiz seni­mimdi ózimning izime týse bastaghan NKVD qyzmetkerlerining is-әreketteri men negizsiz qoqan-loqqylary joghalttyrdy. Aqy­rynda, 1938 jyly "Temir ko­missargha" jar bolghanym ýshin 8 jylgha sotta­lyp, Qaraghandydan bir-aq shyqtym. Bireuding kórgen jan azaby men tozaghy ekinshi bireuge kerisinshe bolatyndyghy turaly tújyrymgha osy jerde kózim jetti. Jazyqsyzdan ja­zyqsyz jazalanyp, japa shegip jatqan­dargha kýn-týn demey qolymnan kelgen dәrigerlik kómegimdi ber­dim. Ol ózinshe bir bólek hikaya. Sottalghan merzi­mim­di ótep, 1946 jyly Almatygha kelgenimde qua­nyshymda shek bolghan joq. Biraq, búl úzaqqa barmay, meni Kókshetaugha jer audaryp jiber­di. Sirә, "Temir komissardyn" әielinen әlde de qaltyrap tú­ratyndar "kómek­tesse" kerek. Qoyshy, keyin Al­ma­tygha keldik qoy, - dep ayaq­tady sózin Dәmesh apay.

IYә, Dәmesh apay qúday qos­qan qosaghy T.Jýrgenovting zandy aqtalghanyn da, onyng tughan hal­qy aldynda marapattalghanyn da kórip ketti. Al ózimen birge ala ketuge tas týiindey sheshimge kel­gen osy bir óksikke toly óki­nishin de halyqqa jetkizuding aiyby bolmas degen oimen "Ege­menge" joldadyq. Tәuelsizdikti ansaghan arystardyng aldynda bolghan T.Jýrgenovting tughanyna biyl 110 jyl tolghaly túr. Osy túlgha jayly maghlúmattardy to­lyqtyrugha az da bolsa myna ma­qa­lanyng septigi tiyer degen senim­demin.

Avtory: Qazybay QÚDAYBERGENOV, Qorqyt ata atyndaghy Qyzylorda memlekettik uniyversiytetining professory.

"Egemen Qazaqstan" gazeti

 

0 pikir