Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Janalyqtar 3342 0 pikir 1 Qarasha, 2012 saghat 05:59

Jýkel Hamay. Shynghys han men Ly Baydy qazaq qylghannan útarymyz ne?

Songhy jyldary tarihymyzdy týgendeuding jóni osy dep, keybir qalamgerlerimiz әlem moyyndaghan tarihy túlghalardy, aqyn-jazushylardy qazaq boldyrugha әuestenip aldy. Solardyng biri qiyat - Shynghys hangha, kelesisi ejelgi Qytaydyng araqkesh aqyny Ly Baygha qatysty. Shynghys hangha talasushylar onyng naqty jazba tarihy baryna qaramastan, búrynnan osylay daulasa beretin. Áuelgi talasushylardyng biri - qytaylar. Olar kóp jaghdayda Shynghys hangha qosa týgel kóshpendilerdi de ózderinen taratady. Áytse de, olardyng  basqynshy pighylynan kóne tarih betinde eshtene de ózgergen joq. Qytaylyqtardan keyin nemisting keybir últshyldary da Shynghys hannan nemis jasamaq boldy... Búlardyng syrtynda japondyqtarda Shynghys handy japon boldyratyn anyzdary bar... Endi búl talasqa Ukrain ghalymdary da aralasa bastapty. Ukrainnyng Aleksandr Sinuhov esimdi jazushysy «Shynghys han - Kiyevtik Isaaktyng úly» («Chingishan - Syn Isaaka Kiyevskogo», 2005) degen kitabynda: «Áuelde jabayy kóshpendilerding arasynda aqyl-esti el bastaytyn dúrys adam bolmaghan. Sóitken tústa memleket qúrugha qabiletti slavyan últynan dala kóshpendilerining arasyna bir aqyldy evrey adamy baryp, úlys-memleket qúryp beredi... Shynghys han evrey adamy. Dәleli: Duba soqyr degenimiz Injilde aitylatyn David bolmaq. Esýkey - Isaak degen ataudyng búrmalanyp aityluy...», dey kelip, Shynghysty Kiyev handarynyng Isaak teginen taraghan dep týrli «derekter» arqyly dәleldemek bolady.

Songhy jyldary tarihymyzdy týgendeuding jóni osy dep, keybir qalamgerlerimiz әlem moyyndaghan tarihy túlghalardy, aqyn-jazushylardy qazaq boldyrugha әuestenip aldy. Solardyng biri qiyat - Shynghys hangha, kelesisi ejelgi Qytaydyng araqkesh aqyny Ly Baygha qatysty. Shynghys hangha talasushylar onyng naqty jazba tarihy baryna qaramastan, búrynnan osylay daulasa beretin. Áuelgi talasushylardyng biri - qytaylar. Olar kóp jaghdayda Shynghys hangha qosa týgel kóshpendilerdi de ózderinen taratady. Áytse de, olardyng  basqynshy pighylynan kóne tarih betinde eshtene de ózgergen joq. Qytaylyqtardan keyin nemisting keybir últshyldary da Shynghys hannan nemis jasamaq boldy... Búlardyng syrtynda japondyqtarda Shynghys handy japon boldyratyn anyzdary bar... Endi búl talasqa Ukrain ghalymdary da aralasa bastapty. Ukrainnyng Aleksandr Sinuhov esimdi jazushysy «Shynghys han - Kiyevtik Isaaktyng úly» («Chingishan - Syn Isaaka Kiyevskogo», 2005) degen kitabynda: «Áuelde jabayy kóshpendilerding arasynda aqyl-esti el bastaytyn dúrys adam bolmaghan. Sóitken tústa memleket qúrugha qabiletti slavyan últynan dala kóshpendilerining arasyna bir aqyldy evrey adamy baryp, úlys-memleket qúryp beredi... Shynghys han evrey adamy. Dәleli: Duba soqyr degenimiz Injilde aitylatyn David bolmaq. Esýkey - Isaak degen ataudyng búrmalanyp aityluy...», dey kelip, Shynghysty Kiyev handarynyng Isaak teginen taraghan dep týrli «derekter» arqyly dәleldemek bolady. Dәl osyghan úqsas dәleldi qazaq jazushysy Tileuberdi Ábeneyúly da keltiredi. Ol qazirge deyin әlde15 dәpter, әlde 12 dәpter, әlde búlardan da kóp nemese az ekendigi tolyq dәleldenbegen «Qúpiya tarihtyn» qytay tilindegi birer núsqasyn (bizding boljauymyzsha, búl núsqa 1908 jyly qytaydyng Ey De-huy degen ghalymy alghy sózin jazyp shygharghan Yuan tarihynyng 12 dәpteri boluy mýmkin.  J.H.) kóldeneng tartyp, jogharyda aitylghan Duba soqyrdy «Tóbe-Soqyr» dep keltirip, onyng tórt úlynan «Dórbón» (búl qazirgi oirat tilinde, qazaqsha tórt degen úghym beredi. Kóne monghol jazuyndaghy «d» әrpi «t», bolyp ta oqylady. Jәne de auyspaly týrde «e» әrpi «a», «a» әrpi «e», key jaghdayda «g», «h» әripteri qazaq әlipbiyindegi «gh», «q» әripterimen, dauysty (sozylynqy) dybystary «gh», «g» әripterin qystyryp ta oqylady  J.H.) degen obaq (?!) qúryp, Dórbóndi - qazirgi naymannyng «Dórtuyly» dep týsindirip, «Toghayly», «tau eli» degen kóne ataulardan býgingi kýngi  kishi jýz qúramyndaghy «Shómekey», «Taz» (qaranyz! «Shynghys- Qaghannyng Qauzary», 28-ýzik:) atalyqtaryn taratyp, Bodanchardyng oljalap alghan jýkti әielin - «Domalaq ana» dep atap, odan «Qara-Qataghan», odan «Jәmikeni» tudyryp, «Jatlan obaq (útyq)» jasaydy. Tiluberdining «obaq» dep otyrghany - qazirgi monghol tilindegi «ovog» (ru, atalyq ), «útyq» - oiratsha ru degeni bolsa kerek. Qazirgi halha mongholda «otog» («otyq» k.t-she atau, q.m-sha otyq dep dauystalady.), «omog» dep te qoldanady. Áulet, ru  degen maghyna beredi. Yaghni, Tileuberdi búl jerde Ishki Mongholiya ghalymdary men solardyng sóz qoldanysyna negizdep, oghan qosa t.n-da joq, ishki mongholdyng qazirgi dialektikasyna sәikestendirip ózgertken (dúrysy - qatelesken!) núsqalaryn, mysaly: t.n-da «qúrym», «toyon»  qazirgi qazaq tilinde «toy» degendi qazirgi oirat, saharlardyng dialektikasymen  «jyrgalan»  dep, t.n-da «Jarchyghút adanhan («atanqan» dep te oqylady.)» degendi «Jarshoqly (Jalayyr) Adam-Qan ruynyn» dep ózgertip, t.n-da «Oqyn Barqaq»  degendi qazirgi monghol tilindegi «ohiyn» (qyz) degen sózge audaryp, oirat, saharlardyng «kýiken», «kýken» (qyz, әiel) degenimen «Qoqyn Balaqay» dep búrmalap, «Kóktinúly» (?) dep týsindirip, osy tektes saharlardyng audarmasynda ketken qatelikterdi,  qazirgi ShUAR-daghy hovog, zahchin ghalymdarynyng jergilikti dialektikamen audarghan audarmalaryn sol qalpynda, solardyng jazba týrinen qazirgi qazaq tilining qoldanysyndaghy adam, ru, jer-su ataularyna qaray búrmalap, kóne tarihy jazbagha ýlken qiyanattyq jasaghan. Eger sәl de, bolsyn kóne jazbalardan habary bolghanda, «obaq» pen «útyq»-tan janylyspas edi de, adam ataularyn kóne núsqalardaghy oqylym boyynsha qoldanghan bolar edi. Tileuberdining qoldanyp otyrghan búl núsqasyn kezinde Kafarov ta oqyghan bolatyn. Kafarov sonday-aq, Min úlysynyng Hun ý qaghanynyng kezinde tabylyp, 1382 jyly qytay tiline Jan Yuan-zi, Mash-ih degen eki adamnyng audarghanyn da algha tartqan-dy. Al, nemis tiline Ey De-huydyng 1908 jyly qytayshalaghan núsqasyn negiz etip, 1931 jyly Heniysh  audarghan. Qazirgi tanda ghylymy ainalymda osy kóne núsqalar týgeldey qoldanylady. Qazaqtyng úly tarihshysy Qadyrghaly by Qosymúlynyng  qolynda osy kóne núsqalardyng bir parasy nemese Altyn Ordanyng orda jazbasynyng («Altyn dәpter») kóshirmesi bolghan boluy bek mýmkin. Óitkeni, tarihshynyng tekstisinen onyng kóne monghol, kóne týrik, kóne parys tilindegi týpnúsqalardy qoldanghandyghy tolyq angharylady. Ásirese, bizding ýzindi keltirip otyrghan taraudy Qadyrghaly by «Jamy at-tauariyh» kitabynda kóne núsqadan esh búrmalamay qoldanghan. Ondaghy «jada»-«jat» túlghasyndaghy ataulargha óte múqiyat qaraghan. Sonday-aq, búdan ózge de tarihy ataular men adam esimderine, jer-su ataularyna ghylymy negizde óte-móte múqiyat bolghan. Keybir zat esimderding ózin kóne atauymen atap otyrghan. Al, «Shynghys- Qaghannyng Qauzary»-ynda Tileuberdi bauyrymyz, «Noyaghan» degen ataudy «Noyaghan» dep qazirgi europalyq túlghasymen jazyp, «Noyaghan»-nan «Noghay» jasaydy, osy siyaqty «Búda» (qazirgi qoldanysta «búiday», «búidayyq») atauynan «Budda», «Qonqotan» atauynan «Múryn», «Arlat» atauynan «Arghyn», týp núsqalarda  «Semsechýle», «Semchechýle» dep qoldanylghan ataudy «Shómish-Seri» dep ózgertip, ony «Alban» ruy dep týsindiredi... Solay-solay kete baryp, Onon (kóne týrik atauy.) dariyasyn «Ónón», «Ónen-Múran» dep qoldanyp, ony Ile ózeni boldyryp, Kerulen dariyasynan Qaratal ózenin «aghyzady». Sóitip, әlemning geografiyalyq kartasyna búryn bolmaghan «janalyq» ashady. Onymen qoymay, «Qamúq  Monghol» atauyn qazirgi monghol tilindegi «hamag» («barsha») degen qoldanys arqyly qazaqsha «kýlli», «Kýlli Manghúl» dep audaryp, oghan «Tatar» degen silteme berip, odan keyingi tatarlardy da «manghúl»  dep genetikagha ózgeris engizedi. Sóite túra, osy týsindirmelerine, ataularyna eshqanday tarihi, әdeby kórsetkishter keltirmeydi. Bolmaghanda kóne ataular men sóz tirkesterin nendey sózdik arqyly dәleldep, oqyghandyghyna da silteme jasamaydy... Eger de, Shynghys hannyng shyghu teginde sonshalyq shiykilik bolghanda, ony osydan talay ghasyr búryn dәl osy taqyrypta tarih jazghan Qadyrghaly by atamyz dәleldep ketpes pe edi?!. Alayda, Shynghys hannyng týp atasy bizben bir qandy ekeninde dau joq. Ony qazirgi ghalymdar DNK arqyly da zertteude. Solay bola túra, búghan deyin de talay-talay zerttelgen, zerdelengen tarihy túlghany qazirgi kýngi bir rugha ghana telip, búrynghy ótken tarihy qatelikterdi qaytalaudyng qajeti qansha?!. Olay etu týgel qazaqqa qanday abyroy әkeledi?! Múnday kezde bizge әlemning Shynghystanushy ghalymdary: «Eger, qazaqtar ózderin monghol dep kórse, Shynghys han da olardiki bolmaghy kýmәnsiz. Áytse de, olay etpeytinderi ókinishti...»,- degen (Sh.Baatar (San Fransisko) jauabyn berer edi.

Búl aitylghandardy birer adamnyng tarihyna qatysty dýnie delik te, endi әlemning qalam ústaghan halqy san ghasyrdan beri biletin, ólenderi talay elding tiline audarylghan ejelgi Qytay aqynyn qazaq boldyryp jýrgenimizge toqtalayyq.

Kezinde araqkeshtigimen әigili bolghan osy bir qytay aqynyna jarmasatynday, búl qazaqta aqyn qúryp qalyp pa?!. Múndaghy bar gәp, bizding әlem әdebiyetine qúnygha den qoyyp, ony tolyq zerttemeytindigimizden siyaqty. Kenes Odaghy túsynda qazaq oqymystylary Mәskeu arqyly ruhany qajettiligin ótep keldi. Odaq ydyrap, bar oqulyqtar óz moyynymyzgha artylghannan keyin, týrli jaghdaylargha baylanysty ruhany kenistigimizde qúr alandar payda boldy. Tәuelsizdikten keyingi qazaqsha bilim alghan jastarymyz Mәskeulik múralargha tәueldi emes. Jәne de songhy shiyrek ghasyrday uaqyttaghy úrpaq pen sana almasuyndaghy ólara shaqtyng әseri de bar. Ólara shaq demekshi, dәl osy tústa atoy salyp, arghy bettegi bauyrlarymyz atajúrtyna aghylyp edi, solarmen birge birtalay kómeski dýniyemiz qayta oralghanday... Alary da, almasy da bar. Almasaq etti deytin «dýniyenin» biri - hanzu tilin biletin keybir bauyrlarymyzdyng arghy әserine boylamay jatyp, kóz kórip, qúlaq estip qalghan alyp-qashpa dýniyelerdi qazaghymyzgha qosaqtay beretini. Sonday dýniyening biri - osy Ly Bay haqynda. Búl turaly tipten «Egemen Qazaqstan» gazetinde de jaryq kórdi. «Búl qazaqtargha ne bolghan?» desip, hanzu júrty biraz kýlkige basqan da shyghar. Onyng mәnisi bylay: Qytayda 701-762 jyldar aralyghynda ómir sýrgen Ly Bay degen aqyn bolghan. Sol aqyndy arghy bettegi bauyrlarymyzdyng biri: «Onyng shyn aty - Elbay bolghan, qytaylardyng tili kelmey solay atap ketipti. Elbay qazirgi Shu ózenining saghasynda, qalyng qazaqtyng ortasynda ómir sýrgen, qazaq aqyny..», dep jazypty. Qazaq aty atalghannan keyin ony bizdegiler ilip ala jónelgen. Sóitip, kóne qytay aqyny Ly Bay bir kýnde qazaq aqyny bolyp shygha kelgen. Mәskeudi aitpaghannyng ózinde, Angliyanyng Kembriyjinde Halyqaralyq ómirbayan zertteu ortalyghy degen bar. Ol jerde әlemning týkpir-týkpirindegi qalamger atauly, tipten býgingisimen qosa zertteledi. Ozyq shyqqandaryna «Halyqaralyq jazushy» degen ataq ta beredi. Solardyng ózi Ly Baydy qytay aqyny dep jazady. Endeshe, bizding Ly Baydy qazaq boldyryp jýrgenimiz ne?! Áriyne, múnyng astarynda qytaydyng otarlyq sayasatynyng salqyny jatuy da ghajap emes. Óitkeni, Ly Bay Shu boyynda tughan eken, demek osy atalghan ónir de bir kezdegi qytaylardyng ayaghy tiygen «ataqonysy» bolmaq. Ataqonysynyng auqymdy, tuys-tughandarynyng mol bolghanyn qalamaytyn el barma?.. Búghan qytaylar quanbasa, júbanbaydy. Álgi, oqulyqtarynda Balqash kólin engizip qoyatyny siyaqty!.. Ántek, ózgenikin ózimizge jaqyndata beruding kesepaty baryn týsinsek qoy!...

Ly Bay 701 jyly Shu boyynda emes, Qytaydyng Zuy Ee degen qalasynda bay saudagerding otbasynda dýniyege kelgen adam. Ákesi Sychuani ólkesine qonys audarghandyqtan, Ly Bay óz ýiinde dәris alyp, 7 jasynda alghashqy ólenin jazghan. Jasynan ólenge, qylyshtasugha qúmarlanyp, 17 jasynda sopylyq qúryp, tau jynysyn saghalap, eki jyldan keyin «Sardarlar» degen jauyngerlerding qataryna enip, kedey-kepshikterdi qorghap, ýstemshilderge qarsy úrysyp, Qytaydyng baytaq ólkesin aralap shyghady. Búl jaghday onyng dýniye-tanymynyng qalyptasuyna ýlken әser etken, dep jazady keyingiler. Qytaydyng ejelgi astanasy Sy Yan degen qalada Ly Bay atyndaghy ýlken baq bar. Ly Bay ólenderine arnalghan biyik múnara da sol baqta ornatylghan. Múnaranyng biyigine baspaldaq arqyly kóteriledi. Múnaranyng qabyrghalaryna Ly Baydyng ólenderi bәdizdelgen. Qarsy aldyna Ly Baydyng bir jaghyna jantayyp, shyntaqtap jatqan eskertkishi qoyylghan. Múnymen onyng údayy araq iship mas jýretinin sezdirse kerek. Jәne de, ejelgi Qytaydyng tórt súlu aruynyng biri Yan Gu Fey araqkesh aqyn Ly Baygha ólerdey ghashyq bolypty. Yan Gu Fe-ge degen kónili shydas bermegen tústa Ly Bay әlgi múnaranyng basyna shyghyp alyp, aiqaylap túryp ólenin oqidy eken. «En Mey Shan» (tauy) turaly jyrlar, «Shý-nin» (bizding jigitterding «Shu ózeni» dep jýrgenderi de osy bolar! J.H.) dýley minezderi» degen siyaqty tabighatty ghajayyp surettegen jyrlary men mahabbat, dostyq, adamgershilik turaly tolghaghan   kóptegen ólenderi býginge jetken. Ghalymdardyng aituynsha, 900-ge juyq ólenderi saqtalghan. Búlardyng arasynan «Tolaghayymdaghy aq shash ýsh myngha jetti», «Sary dariyanyng suy kók aspannan bastau alghan» degen ólenderi erekshe atalady. Birde Ly Bay tenizde jenil qayyqpen seruendep jýrip mas kýiinde aidyngha týsken Aydyng sәulesin qarpyp almaq bolyp, qúlap qaytys bolady. Onyng ólenderi:

«Aru qyzdyng tizgini alqaly zer, laghyl

Qighash qasy qiylyp, jauhar jýzi jabyghyp,

Kirpiginde móldir shyq,

Kimge renjip keyidi ol.

(Ly Bay, «Toryghu. Naz» /Forlornness/ R. Súraghannyng audarmasy.)

Jenil qayyq jelkendi, jolgha  shyqty Ly Bay

Biraq, bir әn, ýn dybys,

Qalqyp túrdy jiylmay.

Týpsiz teniz túnghiyq...

Oy keledi ne týrli,

Kóniline Van Luninin

Jetpeytúghyn sekildi.

(Ly Bay, «Van Lunige úsynghan ólen» /To Wang Kun/, R. Súraghannyng audarmasy.)

Mine, osylaysha ólenderinen de qytay iysi anqyp túrghan aqyndy qazaq boldyru úyattyraq nәrse. Ásili, әlem moyyndaghan múnday túlghalardy ayaqastynan qazaq boldyra salu - bizding eldigimizge, geosayasatymyzgha, tәuelsizdigimizge núqsan keltirerlik qauipti qadam ekendigin әrbir azamat tolyq týsingenimiz jón bolar.

«Abai.kz»

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2253
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3521