Seysenbi, 23 Sәuir 2024
Janalyqtar 5004 0 pikir 28 Qyrkýiek, 2012 saghat 12:57

Alyp peshtey qaynap jatqan yadrolyq poligon alapat apatqa úryndyryp jýrmey me?

Auyldaghy aghayynnyng kóbi qalagha kóshkendi jón kóredi. Biraq olardyng barlyghy da tek kýnkóristing jayymen ketuge mәjbýr bolyp otyrghan joq. Qonys etken mekeninde ómirin odan ary ótkize berse, ózi otyrghan aghashtyng týbin ózi kesken әpendining kebin kiyetin jaghdaygha jetetinin sezgendikten atamekeninen bezinbeske amaly joq. Yaghny arnayy zertteuler nәtiyjesinde qauipti aimaqqa ózi tughan topyraghy da kirip ketse, úrpaq amandyghyn oilap alandamaghanda qaytedi?

Ángimemizding әlqissasy Semey poligony au­ma­ghyn­daghy auyldar jayynan shyghyp otyr. Bir ghana Abyraly óni­rindegi alty auyldyng jayy ala-qúla dengeyde túr­ghany eriksiz tanghaldyrady. Sonyng ishinde Semey po­liy­go­nynyng oshaghy bolghan Degeleng tauyna jaqyn jerdegi Ay­nabúlaq auyldyq okrugi men oghan qarasty Samay el­di mekeni, orystyng mәtelinde aitylatynynday, «ne balyq emes, ne et emes» kýide qalyp otyr. Búl eki auyl­­dy erekshelep aituymyzdyng ózindik sebebi bar: je­­rinde búdan ary adam túrugha bolmaydy, poligon she­karasyndaghy radiasiyalyq dengeyi óte joghary ai­maq­qa jatady.

Auyldaghy aghayynnyng kóbi qalagha kóshkendi jón kóredi. Biraq olardyng barlyghy da tek kýnkóristing jayymen ketuge mәjbýr bolyp otyrghan joq. Qonys etken mekeninde ómirin odan ary ótkize berse, ózi otyrghan aghashtyng týbin ózi kesken әpendining kebin kiyetin jaghdaygha jetetinin sezgendikten atamekeninen bezinbeske amaly joq. Yaghny arnayy zertteuler nәtiyjesinde qauipti aimaqqa ózi tughan topyraghy da kirip ketse, úrpaq amandyghyn oilap alandamaghanda qaytedi?

Ángimemizding әlqissasy Semey poligony au­ma­ghyn­daghy auyldar jayynan shyghyp otyr. Bir ghana Abyraly óni­rindegi alty auyldyng jayy ala-qúla dengeyde túr­ghany eriksiz tanghaldyrady. Sonyng ishinde Semey po­liy­go­nynyng oshaghy bolghan Degeleng tauyna jaqyn jerdegi Ay­nabúlaq auyldyq okrugi men oghan qarasty Samay el­di mekeni, orystyng mәtelinde aitylatynynday, «ne balyq emes, ne et emes» kýide qalyp otyr. Búl eki auyl­­dy erekshelep aituymyzdyng ózindik sebebi bar: je­­rinde búdan ary adam túrugha bolmaydy, poligon she­karasyndaghy radiasiyalyq dengeyi óte joghary ai­maq­qa jatady.

Aldymen aitar jayt, múndaghy júrt qarasy Ayna­bú­laq pen Samaydaghy otbasylardy qosqanda 50 ýige әreng jetedi. Aynabúlaq 1991 jyly Abyraly audany qú­rylghanda S.Begalin atyndaghy kenshar bolyp, ja­na­dan shanyraq kótergen edi. Alayda 1998 jyly Aby­raly audany taraghan son, kenshar týbirimen joyylyp, Ay­nabúlaq auyldyq okrugi bolyp qaldy. Búrynghy audan qúramyndaghy auyldyq okrugterding barlyghy (ishinde Aynabúlaq auyldyq okrugi de bar) Semey qala­sy­nyng әkimshilik qúramyna endi. Audan, auyldardy on­tay­landyru maqsatynda el aumaghynda jýrgizilgen sol kezendegi osynau reformadan jergilikti halyq ziyan kórgen joq. Qayta әleumettik jaghdayynyng birtindep sheshiluine ong yqpaly tiydi.

Auyl irgetasy qalanghan alghashqy jyldarda auyz­sudy eki shaqyrym jerden tasyp ishken ainabúlaqtyqtar qa­zirgi kýnde sudy auyl ishine ornatylghan eki qúbyrdan ala­dy. Jaryq ta tartylghan, úyaly baylanystyng eki jý­yesi - Aktiv pen Bilayn qyzmeti de júrt iygiligine jarap túr. Semeyden 200 shaqyrym qashyqtyqta jatqan sha­ghyn auyldyng túrghyndary ýshin qalamen tәulik sayyn bay­lanysta búl mýmkindikting paydasy zor. Al jogharyda ai­tylghan kýndelikti tirshilikting kózi sanalatyn osy su­dyng ishuge jaramdylyghy qanshalyqty qauipsiz den­geyde? Poligon oshaghyna jaqyn jerdegi halyqtyng ta­biy­ghy taza su ishui mýmkin emes ekeni enbektegen balagha da belgili.

Desek te, ghalymdar zertteulerindegi de­rek­ter nәtiyjesine zer salsaq, taghy da taghatyndy ta­uysar týitkilmen betpe-bet keluge tura keledi.

Qazaqstandyq ghalym, biologiya ghyly­my­nyng doktory, professor Viktor Inushinning ai­tuynsha, Semey atom poligonyndaghy yad­rolyq synaq saldarynan payda bolghan teh­no­gendi auytqu aimaghy Jerding seysmikalyq geoserpinine jaghymsyz әserin tiygizui mýmkin.

Ghalym «Kazahstanskaya pravda» gazetine ber­gen súhbatynda: «Qazaqstan ghylym aka­demiyasynyng gharyshtyq zertteuler instituty gha­lymdarynyng jasaghan baghdarlamasy bo­yyn­sha, gharyshtyq qúrylghylardyng kómegimen respublikalyq jeke aimaqtarda tem­pe­ra­turalyq ólshemderding toptamasy jýrgizildi. Nә­tiyjesinde semeylik yadrolyq poligon ai­maghy alyp peshte qyzdyrylyp jatqanday boldy. Múndaghy qyzu dengeyining bes-alty gradusqa kóterilgendigi alghashqy termodinamiy­kalyq auytqugha sebep bolghandyghyn atap ótuge bo­lady», - deydi. V.Ilushinning sózine sý­yen­sek, aimaqta geologiyalyq týrler, su, tiri agh­zalar  bәri ózgeriske úshyraghan.

«Búl qúbylystyng qauiptiligi,  búl auyt­qu­shylyq Jerding seysmikalyq geodinamikasyna әser etui mýmkin. On jyl búrynghy Al­tay aimaghyndaghy 10 baldyq jer silkinisin es­ke týsirinizder. Jalpy, songhy 30 jyldaghy ta­bighy apattar men tabighy dinamikany sa­lystyrsaq, onyng 60 payyzgha deyin óskendigin kó­remiz! Erterekte tepe-tendik saqtap túrghan kýshti adamzattyng ózi búzdy», - dedi ghalym.

Bilikti ghalym atap kórsetken jaylardyng bәri shyndyq. Aqyr sonynda ghasyrdan-gha­syrgha ketetin qasiretke úshyratqan atom ala­pa­tyna ainalyp kelgende adamnyng ózi ki­nәli bolyp otyr. V. Inushinning payym­da­uynsha, po­ligon oshaghyndaghy tehnogendi auyt­qu­shy­lyqtyng jaghymsyz әserlerin jongdy qolgha al­may, onyng adam densaulyghyna jәne iri ai­maq­tardyng ekologiyasyna da keri әser etetin auyr zar­daptaryn toqtatu mýmkin emes. Tipti ghalym só­zinen Semey yadrolyq poliy­go­nyndaghy patogendi sudyng qauiptiligin bayqaugha bo­lady.

«Semeyding su qoymalary, mal jәne egin sharuashylyq aimaqtarynda ótkizilgen múqiyat biofizikalyq zertteulerden keyin su yadrolyq poligonnyng «u taratushy» retindegi negizgi kózi degen sheshimge keldik. Akademik Lukiyanovpen birge sudyng rezonansty spektrli jady anyq­tal­dy. Yaghny yadrolyq jarylystar әserinen onyng elektrondy qúrylymy ózgeredi. Eger adam úzaq uaqyt boyy múnday sudy paydalansa, onyng aghzasynyng qyzmeti búzylady», - dep tújyrymdaydy biofizika salasynyng bilgiri.

Mine, osynau bir ghana mysalgha qarap oty­ryp, Semey atom poligonynyng epiysentri bol­ghan Degeleng tauynan nebary 50 shaqyrymday ghana jerde ornalasqan Aynabúlaqtaghy auyz­sudyng adam aghzasyna әseri joq dep qalay aita alamyz?! Auyldy segiz shaqyrymday jerdegi Samay eldi mekeninen bólip qarauymyzdyng da ózindik mәnisi bar.

Samay - Abyraly ónirindegi «bolashaghy joq» auyldar tizimine ilikken eldi mekenderding biri. Yaghny búl aimaqta búdan ary túrugha bolmaytyndyqtan, ondaghy shanyraqtar biyl týgeldey Semey qalasyna kóshirilui tiyis bo­latyn. Alayda qala irgesine qonys audaratyn auyl túrghyndaryna arnap salynyp jatqan baspanalar qúrylysynyng ayaqtalmauy sebepti samaylyqtargha әzirge «semeylik» atanudyng orayy kelmey túr. Biraq erte me, kesh pe, on­daghy az-kem shanyraq buynyp-týiinip qalagha bet búrghanda, qauipti zona kartasynda qalyp túrghan Aynabúlaq auyldyq okrugi túrghyndary «tәjiriybedegi qoyandar» ispetti qala bermek pe? Túrghyndar kókeyindegi osynau ózekti súraqqa naqty jauapty kimnen alaryn bilmey dal. Búl súraq óz aldyna, jýz balagha da jetpeytin oqu­shysy bar múndaghy mektepting de erteni búlyn­ghyr. Sebebi oqushylardyng teng jarymyn Sa­may­daghy otbasylardyng balalary qúraydy. Eger Samay kóshetin bolsa, Aynabúlaq orta me­k­tebining jay-kýii qalay bolatyny aitpasa da týsinikti. Al múndaghy shanyraqtardyng deni  - mek­­tep jasyndaghy balalary bar jas ot­ba­sy­lar. 

IYә, poligon aimaghyndaghy auyldargha qatysty aita bersek, sóz de, mysal da jetedi. Biz bir ghana Aynabúlaqtaghy ahualdy ghana tilge tiyek ettik. Al jalpy qalagha kóshiriletin, bolashaghy joq eldi mekender ónirdegi auyldyq okrugterding әrqaysynda bar. Tizim boyynsha, olardy qonystandyru maqsatynda qalalyq әkimdik tarapynan atqarylyp jatqan ontayly ister barshylyq. Biraq Aynabúlaqtyng jaghdayy alandatpasqa qoymaydy...

Avtor: Sәtjan QASYMJANÚLY, Shyghys Qazaqstan oblysy

"Alash ainasy" gazet

 

0 pikir