(Jәrken Bódeshúlynyng poeziyasy hahynda)

Ómirde kitap kóp, biraq, әr oqyrmannyn  jatsada-túrsada qolynan týspey oqylatyn kitap qory, әr kezenge baylanysty sanauly ghana bolady. Óz basym ýshin kópten beri sol kóp oqylatyn sanauly, kitap qorymnyn  qatarynan qalmay kele jatqan kitaptyn  biri: Jәrken Bódeshúlynyng Memlekettik  silyqqa úsynylyp otyrghan «Júldyztas» kitaby.

Poeziya degen estetikagha, sezimge, shabytqa toly súlu janr kóbinese aqynnyng lapyldaghan jastyq shaghynda tuatynyna eshkimning de talasy joq.  Dәleldenip te qoyghan. Qarap otyrsanyz qanshama aqyndarymyz jastyq shaghynda búrqyratyp jazyp, qartan  tartqan song jorghasynan  janylyp, mimyrt jýriske basatyny, auyrlau bolsa da aitayyn, óshetini belgili. Al Jәkeng uaqyt ozghan sayyn, tebindey týsti. Jasy úlghayghan sayyn, ólendi ekpindete týsti. Ishki energiyasynyn, poeziyalyq qauqarynyng basymdylyghyn anghartty. Búl óte siyrek kezdesetin qúbylys. Búl qalypqa simau.

(Jәrken Bódeshúlynyng poeziyasy hahynda)

Ómirde kitap kóp, biraq, әr oqyrmannyn  jatsada-túrsada qolynan týspey oqylatyn kitap qory, әr kezenge baylanysty sanauly ghana bolady. Óz basym ýshin kópten beri sol kóp oqylatyn sanauly, kitap qorymnyn  qatarynan qalmay kele jatqan kitaptyn  biri: Jәrken Bódeshúlynyng Memlekettik  silyqqa úsynylyp otyrghan «Júldyztas» kitaby.

Poeziya degen estetikagha, sezimge, shabytqa toly súlu janr kóbinese aqynnyng lapyldaghan jastyq shaghynda tuatynyna eshkimning de talasy joq.  Dәleldenip te qoyghan. Qarap otyrsanyz qanshama aqyndarymyz jastyq shaghynda búrqyratyp jazyp, qartan  tartqan song jorghasynan  janylyp, mimyrt jýriske basatyny, auyrlau bolsa da aitayyn, óshetini belgili. Al Jәkeng uaqyt ozghan sayyn, tebindey týsti. Jasy úlghayghan sayyn, ólendi ekpindete týsti. Ishki energiyasynyn, poeziyalyq qauqarynyng basymdylyghyn anghartty. Búl óte siyrek kezdesetin qúbylys. Búl qalypqa simau.

Keyde «Jәrkenning aqyn bolmaugha eshqanday haqysy joq» - degen de oigha kelesin. Ásirese dәl qazirgi biyiginde. Dәl qazirgi dara stilnde.    Jәrken talay sayqal qoghamnyng kuәgeri bolghan aqyn. Ómirge sighysy kelmegende tipti Qytaydy tastap qos shekarany búzyp qashqan aqyn. Qasham dep bireuler jer qúshsa, bireuler tiri qaldy. Sol tirilerding qatarynda Jәrken de tabanyn tasqa tildirip atajúrtyna keldi au әiteuir. Shashuyn dayyndap, qúdasy kýtip túrghanday. Sóitse beker eken. Aqyn jýrek otanynyng tәuelsizdigin eskermepti. Endi tәuelsizdigin ansap jylaghanda etegi jasqa toldy. Jәiiri men Qytayda qalghan kýlli tuysyn saghynghanda «Ishkeni irin, jegeni jelim» boldy. Al, tәuelsizdikke jettik. Bәz bayaghysynday. Sol ómir. Aqyn bolmay netsin endi.

Jәrken poeziyasyndaghy jan aighay, ómirden týniluden góri, ómirge úmtylu, ómirdi sýnding baqytynan tughan aighay. Adamgha kýsh jәne ruh silaugha qauqarly janayghay. Ýniliniz:

«Ghasyrlap jol izdep, ghasyrlap adastym,

Jatyry beytanys jatpenen jarastym.

Taklamakanda qyp-qyzyl qúm keship,

Gimalay tauynan múz jaryp, ary astym,

Adasyp tabysqan úrpaghy ekem men,

Ómir janarghan,

Samayy agharghan

Aqsaqal alashtyn...» deydi, «Arqardyng jiligi» atty óleninde. Osy ólendi oqyghan sayyn, Amerikanyng әlemge tanymal, úly jazushysy Djek Londonnyng ómirge yntyzar әlgi bir әngimesi esime týse beredi. Búl jerde men proza men poeziyany salystyryp janalyq ashayyn dep túrghanym joq. Qayta eki kesek túlghanyn, eki kesek tuyndysynyng bir-birimen qabysyp, bir-birin jamap túrghanyna, ýndestigine bola salystyryp otyrmyn. Búl úly әngime, ashtyq taqyrybyn jerine jetkize surettegen, ash adamnyng psihologiyasyn ayamay bergen әngime.  Ashtyqtan eng kóp qyrylghan halyq bola túra, qazaqta ashtyq taqyrybynda tym bolmasa osy dengeydegi bir әngime jazylmaghanyna ishim kýiedi.  Ári qyzghanam. Adam ayaghy jetpegen ormandy dala. Tobyghyn taydyryp alghan sorly altyn izdeushi. Dosy Bill qysylghanda tastap ketken. Beyne Ybyray Altynsarinning «Jaman joldasyndaghyday». Sonda әlgi sorly shalshyq sudaghy birtal shabaqqa bola, shalshyqtaghy sudy qolyndaghy ydysymen audaryp әlek bolady au, ómir ýshin! Bódenening júmyrtqadan jana shyqqan qyzyl shaqa balapanyn, júmyrtqa qabyghynday qyrtyldata shaynaydy.Tipti ashyqqanda aldyndaghy qonyr an búghan jylqy bop kórinetinin qaytersin. Jyrtqysh ang búghan sústana әri qyzyqtap qaraydy deydi. Eng sonynda kezikken auru kәri qasqyr búnyng tilingen tabanymen, enbektegennen oiylghan tizesinen jerge aqqan qandy, qyzyl til emes, sarghysh-qonyr tilimen qomaghaylana jalaydy. Úiyqtap jatqan búnyng betin qap-qatty qúrghaq tilimen tyrnay jalaydy. Bilegin aqyryn tisteydi. Sәl batyp bara jatady. Eger keyipkerimiz oqys esin jiya qalsa, qasqyr keri yrshyp týsip, sýrinip ketip, dinkelep qúlaydy. Mine búl bir qora qoydy shetinen tamaqtay salatyn, kógjaldyng ashyqqandaghy, mýmkin ashtyqtan bolar auru qasqyrgha ainalghandaghy kebi. Qasqyr túrmaq búl ashtyqty Londonda kórgen, Jәrken de kórgen. Kórmese múnday shynayy jazylmas ta edi. Qysqasha salystyra ketsek.

Djek London: «Eki tәulikten beri nәr syzghan joq, Toyyp tamaq jemegenine odan da úzaq boldy au!». Jәrken: «Úmyttym ashtyqty ýsh kýngi, ýsh týngi». Djek London: «Qasqayyp qarsy aldynda túrghan әri ózinen esh qoryqpaghan júmbaq pәleden aydyng ózi de zәre-qúty qalmay, qorqynyshty qalypta yryldaghan kýii bir býiirge qaray yghysty»....«Qasqyrlar da. Olardyng úlyghany alystan menireu aimaqtardan jii estilip, al birde múnyng jolyn kese búqpantaylap jýgirgen ýsh qasqyrdy da bayqady». Jәrken: «Dalanyng qasqyry, maghan shappady». Djek London: «Keshqúrym qasqyrlar quyp jetken jerindegi jemtikterining shashylghan sýiekterine jolyqty. Bir saghattay búryn ghana búl qúldyrandap әri mónirep jýrgen búghy búzauy bolatyn. Jýrginshi tap-taza etip mýjilgen, jyltyr, biraq tirlik belgisi-qyzghyltym boyauy әli keppegen sýiekterge kóz almay qarap túr». Jәrken: «Mýiizi qaraghayday, mandayy jaghal aiday, sauyrly, arqaly taudyng arqary, sol kýni bóriler jemtiktep ózindi, qyzyl etine toyyp tarqady...tabighat anadan samalmen sýt emgen, eshteme qalmady kesek mýshennen. Qalypty tek jalghyz ortan jiligin, ortan jilikke shýiligip týsem men...». Djek Londonnyng keyipkeri ólimning tez aq ekenin, jenil ekenin biledi. Biraq ómirge qúshtar. Ol ýshin ómirden qymbat eshtene joq. Áuelgi maqsaty altyngha kenelu. Jan dosy Biil ekeui baqytty ómir keshu edi. Biraq jan dosy. Ólimning auzyna tastap ketti. Altyn kerek bolmay qaldy. Ashyqqanda dorba toly «altyn qúm men kesek altyndaryn» laqtyrady. Sonda da ólgisi kelmeydi. Biraq maqsaty belgisiz. Dosy Billdi sýiegining qoqymdarynan tanidy. Biraq arqardyng sýiegin mújysa da, dosynyng sýiegin mújymaydy. Ashtyqtan alba jýlba bolghan týrin kórip dalanyng qonyr any da, jyrtqysh qasqyry da múny jemeydi. Qanday maqúlúq dep ýrke qaraydy. Meyirimsiz dos pen jyrtqysh ang almastyryla suretteledi. Al Jәrkenning meni «Hangannan parqy joq pendeniz ashyqsa» dep janaghynyng jauabyn aitady. Ony da qasqyr jemeydi. Ata júrtyna jete almay bara jatqan beybaq retinde ayaushylyq tanytsa, saldattar tútqyndap, jyl boyy tergep, sibirge aidatady. Qasqyr men saldattyng aiyrmashylyghyn aqyn osylay beredi. Tabighat pen adamdy, jyrtqysh pe adamdy qatar jarystyrady. Ayyrmasy Jәrken keyipkerining maqsaty aiqyn, atajúrtqa jetu. Últ ýshin, júrt ýshin bәrine dayarmyn deydi. Eki keyipkerding de, ruhy asqaq, qaysarlyghy myng batpan, ómirge degen sýiispenshiligi sheksiz. Oqyrmangha ruhany lәzzәt baghyshtaydy.

Osydan keyin Agutagava Runoskenin  «Adam ómiri Bodler jazghan ólenning bir jolyna da tatymaydy» -degen pәlsapasyn jýiesiz aitylghan ba dep qalasyn. Endi Jәrkenning meni men Dj.Londonnyng keyipkerining sýiekti talghajau etken túsyna zer salsaq:

«Úzamay-aq jýreley otyra ketip, tirshilik nәri-qyzghyltym boyauy әli tarqay qoymaghan sýiekterdi kóldeneng tistep, ýsti-ýstine sorghylap qoyyp qarshyldatyp shaynasyn. Qyzyl etting biliner-bilinbes qana әreng seziletino biraq esten ketpeytin tәtti dәmi jyndandyryp jibere jazdaydy. Ol tistene týsip, sudyraghan sýiekterdi ýstemelete mýjip jatyr. Keyde sýiek synady, keyde tisi opyrylyp týsude. Tipti bolmaghan song sýiekterdi tespen uatyp, úntaqtap jiberdi de, óshi ketkendey qomaghaylana júta bastady. Jan dalbasalaghanda sausaqtaryn da úryp aluda, asyghystyghyna qaramastan jazatayym soqqylardan song da nelikten auyrudy sezinbeytinine an-tang qalghan».

«Eng songhy bóligine deyin qaldyrmay jinap alghan sýiekterding úntaghyn qomaghaylana shaynap, sorumen boldy».

Jәrken:

« Kemigi shyrynday tәtti,

Sýiegi tastay qatty,

Ózegi tolghan may-

Arqardyng jendi bilektey jiligi,

Men, saghan rizamyn ghúmyry.

Sening arqanda jer basyp jýr býgin

Alashtyng bir úly:

Ómirding -qúlyny,

Jyrdyn- túghyry».

..................................

«Jilikti shaqtym da, mayyn jaladym.

Tәttisi-ay ómirding jilikting mayynday,

Soryp jatyrmyn, tilimdi aiyrmay.

Tap solay anamnyng omyrauyn emgen em

Shyryny sorghalap, búrlegen qayynday...

Ózegim jalghandy,

Boyyma kýsh kirdi,

Úmyttym ashtyqty ýsh kýngi, ýsh týngi».

Búl jerde aqyngha tәn útqyrlyq bar. Mәsele Jәrken arqardyng jiligin, anasynyng omyrauyna teneydi. Búl aqyndyq tapqyrlyq. Aqyndyq sezim. Al Djek London múnday sezimge barmaghan. Onyng búl shygharmadaghy kenistigi  ana ghúrlym ken. Situasiyasy basym. Óte-móte prozagha tәn shynayylyq, dәldik,  shygharmadaghy әr detalidy, dәlme-dәl jýrekke jetkize bilu sheberligi bar. Tipti «Sýiekting úsaq synyqtaryna deyin terip dorbasyna salyp alady»-deydi. Ár sóilemdi, әri sózdi oryndy paydalana bilgen. Artyq suretteu, artyq sóz joq. Ózining ómir tәjriybesining moldyghyn, kóz ayasynyng kendigin, jihankezdigin dәleldegen. Yaghny Djek Londonnyng da Úly jazushy bolmaugha haqysy joq degim keledi. Biraq búl eki shygharma bir-birine esh qatysy joq.  Qozghaghan taqyryby men shynara detaldar úqsastyghy bolmasa ekeui eki basqa dýniye. Tek asqaqtaghan avtor fantaziyasynyng bir arnada toghysuy ghana. Áriyne prozanyng tynysy ken. Prozanyng jýgin poeziya arqalay almaydy. Ekeui eki basqa dýniye. Prozanyng qúlashy ken. Jinishkelikti talap etedi. Al poeziya sózdi sezimmen, jýrekting qylyn sherterdey qúbyltyp beruge qauqarly. Ekeui salystyrugha kelmeydi. Aqyngha prozagha qoyatyn talapty qoygha bolmaydy.

Jәrken qúlashy keng aqyn. Olay deytinim Jәrken poeziyasynyng tamyry terende. Qazyghy qatty da, ózegi tas. Ar jaghy kóne týrki poeziyasyndaghy Anarhasiys, Kýltegin-Tonykok jyrymen ýndesedi. Kóne týrki poeziyasynyng basty qúndylyghy eldikti ansau. Týrkilerding basy birigip qúdyretti elge ainaluyn kókseu. Olar ýshin eldikting jolynda qyzyl qanyn tógu, zor maqtanysh. Al búl iydeyany Jәrkende aitady. «Tepkilep kómilsem, dәn bolyp shygharmyn, últ ýshin, júrt ýshin bәrine shydarmyn. Kólde-kókala ýirekpin, shólde-tap-targhyl qúlanmyn, tauda-aqiyq qyranmyn»-deydi. Ólenderining ón boyynan eldikti ansauy jәne el bolghannan keyinde, el irgesin myqty ústaugha ósiyet aitqanday egile ýndeydi. Jәne kóne týrki poeziyasynyng keybir stiyli, yrghaqtary, shumaqtary men tirkes qúru tәsilin tereng filosofiyagha ýndeu saryny bar.   Al, bergi jaghy ataly sózderdi lek-lekgimen tógetin, erkin kósiletin, tereng oigha qúrylghan jyraular poeziyasynyng saryny bar. Mysaly: Jyraular poeziyasynyng ózi, kóne týrki poeziyasymen, kóne týrki poeziyasynyng riytim yrghaqtarymen, iydeyasymen ýndesse, bergi jaghy zar zaman poeziyasymen jalghasady. Mysaly: Qaztughan jyrau-«Qayyrly bolsyn sizderge, bizden bir qalghan edil júrt»-dese, Jәrken «Qayyrly bolsyn bizderge, atajúrt, ata qonysym» deydi.

Birde «Jәrken zar zaman» aqyndarynsha tolghaydy. Zamannyn, qoghamnyng sayqaldyghyna qayghyrady. Zar zaman aqyny Shortanbay Qanayúly «Zaman qaytyp onalsyn, adam qaytyp quansyn» nemese «Qalyqtaghan súnqar em, qanatym syndy úsha almay, qiyndap qugha týse almay» dese Jәrken «Týbimizge jetti ghoy, qúryp ketkir súm zaman. Zamanym búzyq bolghasyn, qayda baryp onamyn. Qúmgha singen týiir dәn, zamangha bolsyn obalyn» deydi.  Key ólenderinde «Qobylandy», «Alpamys» jyrlaryndaghy buyrqanghan shabyt, buyrqanghan úiqas, tókpelik, әsireleu, damytu, giyperbola saryny bar. Mәselen: «Tarihy jyr» atalyp jýrgen, Dosqoja jyraudyng «Kenesary qonysynan aughanda»  atty jyry men Jәrkenning «Úlar jyraudyng el aua kóshkende aitqany» degen ólenining iydeyasi, mәni úqsas. Dosqoja kóshpe elim dese, Jәrken kerisinshe Úlar jyrau bop kósh júrtym deydi. Ádette biz Abaydan, Dulattan, Mahambetten tipti Tólegen men Múhtardan, Tólegen men Múqaghalidan bir birine úqsastyq tauyp jatamyz. Búl qalypty jaghday. Búny elikteu dep mýlde aita almaymyz. Búnday úlylardiki sabaqtastyq, saryndastyq. Izdenisting nәtiyjesi. Sebebi olar qazaq poeziyasyna qaytalanbas ong әkeldi. Jәrken de solay. Jәrken poeziyasynan Jyraulardyng sony, aqyndardyng basy bolghan Mahambetting erlik ekpini, órlik ruhy da bayqalmay qalmaydy. Mysaly: Mahambet, «Ey, qyzghysh qús, qyzghysh qús, qanatyng qatty moynyng bos. Nemese «Seni kólden aiyrghan lashyn qústyng tepkini, meni elden aiyrghan han Jәngirding ekpini, bomasa aityp-aytpay ne kerek qúsalyqpen ótti ghoy Mahambetting bir kýni» dese Jәrken «Qonyrau kómey bir qús bar, ózi momyn týsi boz, auyrlyghy bir mysqal. Nemese «O, kindik qan, kindik qan, Tama sala seni shegir qúm jútqan, tua sala meni meshkey múng jútqan. meni taghdyr qughyndap, seni dauyl syrghytqan» deydi. Taghy birde «Tyrbang tirlik, qúr eles, Sensiz týnim týn emes» -deydi. Yaghny bunaq, yrghaq, shumaq, maghynalyq jaghynan, ruhany jaghynan saryndas keledi. Eki aqyn da eli ýshin emirenedi. Júmeken Nәjmedenov: «Auyrlyghy tabyttay, jenildigi kóbiktey» - dep jyrlasa, Jәrken «Qústay jenil, tauday auyr»-deydi. Tipti birde «Jeldey jenilmin, tauday auyrmyn»-deytini bar. Onyng «Tughan jerege degen saghynyshynan», Tólegen Aybergenovke tәn «Lapyldaghan tylsym saghynyshty» kórgendey bolasyn.

Jәrken poeziyagha ýlken dayyndyqpen, ýlken tebinmen, ýlken izdenispen jaraghan jylqyday jarqyrap kelgen aqyn. Alysqa shabatyny da sodan. Sebebi, ol poeziyanyng arghy-bergi biyigin baghyndyryp, jogharydaghy aitylghan (kóne týrki poeziyasynan, zar zamangha deyingi aghym) úlylardan nәr alyp, bergisi 20 ghasyrdyng ortasyndaghy sezim poeziyasyna beyimdelgen, osylardyng barlyghynyng basyn qosyp, syghyp, sólin alghan, yaghny ortasynan tigisin bildirtpey jana stil tapqan aqyn. Kerek deseniz auyz әdebiyetindegi ertegi janrynyng mol til baylyghyn paydalana bilgen aqyn. Mәselen: Ertegide, «Temir tayaqtan tebendey, temir etikten tengedey qalghansha». Al, Jәrken «Qúlan teri etigim, aqjem bolydy maylanbay» dep qúbyltyp jyrlaydy. Key ólenderinde auyz әdebiyetining jyr ýlgilerining saryny da kezdespey qoymaydy. Tipti keyde Maghjannyng tolqynyna sýngiydi. Maghjangha tәn simvolizmning aishyqty keskinin andatady. Mәselen: «Tolqyn-jýrek, tolqyn nayza týiredi. Tolqyn-jigit, jalyn-peri kýiledi. Kýiledi de tolqyngha ashyp qúshaghyn, omyrauyn aghytty da, sýy dedi» deydi. Búl tirkesterde óleng sózding ishki kórkemdik tabighaty men syrtqy formalyq tabighaty, poetikalyq jәne estetikalyq әlemi bir tútas sinvalistik qúrlymgha negizdelgen. Óleng sózding ólshemi jәne ondaghy súlu estetikalyq saryn Jәrken shygharmashylyghynda aiqyn kórnis tapqan. Bl aqynnyng poetikalyq talghamynyng degdarlyghyn kórsetedi.

Jәrken poeziyasy oqyrmandy jalyqtyrmaytyn poeziya. Ýiitkeni Jәrkendi oqyghan sayyn tarta týsedi, oqyghan sayyn týsine bastaysyn. Jәrken birde tókpe aqyndarsha tógip-tógip jiberse, birde eski biyshe kenes aitady. Birde bala aqyn bop tolghaydy. Eli ýshin borkemiktey ýgiledi, Úiqastary úzyndy-qysqaly bop, keyde shúbyrtpaly úiqasqa, keyde jyr ýlgisine týsip otyrsa, keyde abyzsha oy tolghaydy. Ol kezderi ólenderining әr tarmaghy tereng filosofiyalyq oilargha qúrylyp otyrady. Mәselen: «Azuy joq pendenin, azuyna keter it saryp, qúldyraghan iyekti, qújynaghan qúrt jeydi, Azusyz qalghan arystannyn, atynan qoyan ýrikpeydi, Azusyz qalghan handardyn, qarusyz qalghan pandardyn, etegimen dalighan qúldar qonyn sýritpeydi.... Azusyzdar qashanda zamannyng obyr qonaghy, aldyna dayyn as qoysan-shaynamaydy obady» dep terendikke boy úrady.

Jәrken tughan jerin sheksiz sýidi. Sýidi emes Mәjnýnning Lәilige ghashyq bolghanynday  ghashyq boldy. Qazaq poeziyasyna «Tughan jer taqyryby» atty kesek janrdy alyp keldi. Jәrkenning eng basty qúndylyghy, eng basty erligi osy. Jәrkenning tughan jeri Jәiirdin, atajúrty Qazaqstannyn, qara qazaqtyng aldynda esh qaryzy joq. Sebebi búl taqyrypty eng kóp jyrlaghan, jerine jetkize jyrlaghan qazaqta Jәrken ghana. Shyghys shәiirleri әlemge «Sharabymen» qalsa, Jәrken «Atajúrtymen» qaldy.  Sýitip býginde qazaq poeziyasyndaghy qúbylysqa ainalyp ýlgirdi. Biraq eng qyzyghy Jәrkendi tanu qiyndyq tudyryp otyr. Tipti Jәrken turaly jazu ýshin de adamgha keng tynys kerek siyaqty.

Ádebiyetting memlekettik silyqpen ólshenbeytinin adamdar jaqsy biledi. Aqyn talantynyng taptaluyn әdebiyetting taptaluy ekenin tipti de jaqsy biledi. Sol ýshin «Bayaghy jartas, bir jartas» bolmay «Jýieli silyq iyesin tapsa eken» degen niyettemiz.

«Abay-aqparat»