Qazaqta «abyz» degen әdemi úghym bar. Búl ózi jay ghana qartayghan adamgha emes, eline, júrtyna tútqa bola alatyn, ómirden kórgen-bilgen, kókeyge týigeni kóp, keyingi úrpaqqa ýlgi bolatyn jangha qarata aitylatyn sóz shyghar dep úghamyz býgingiler. Álbette alashtyng tarihyndaghy abyzdardan biz biletinder әride Qorqyt ata men Mayqy bi, berirekte «kómekey әuliye» Búqar jyrau shyghar. Olardyng elge etken qyzmetteri de, úzaq ghúmyrlary da, úrpaghyna qaldyrghan múrasy da abyzgha layyq. Degenmen XXI ghasyrgha da qazaq abyzsyz jetpegen tәrizdi. Áriyne, búl jerde biz әdebiyettegi alyptarymyzdyng biri jayly aityp otyrmyz. Ol - Áben, Ábdijәmil Núrpeyisov. Ábendi qazaqqa tanystyryp jatudyng qajeti joq. Biraq «Qan men terdegi» Elaman, Tәnirbergen, Aqbalalardy tanityn, «Songhy paryzdaghy» Jәdiger, Ázim, Bәkizattardy biletin kóziqaraqty oqyrman kózi tiri klassikten әli de sony shygharmalar kýtetini ótirik emes. Alayda seksenning sengirinen asyp, toqsan jasty alqymdap qalghan qart jazushynyng shygharma jazbaghanyna da jiyrma jyl bolghan eken. Tek kóbine ózining búrynghy jazghandaryn qayta óndep, týzetumen ghana keledi. Biraq Qazaq elinde últtyng taghdyr-talayyna qatysty mәselelerge, memlekettik til, últtyq mýdde, mәdeniyet pen әdebiyet, týrli sayasy jaghdaylargha qatysty óz ústanymyn aiqyn bayqatyp, talay mәrte halqynyng joghyn joqtap, kem-ketigin týgendeude aldynghy sapta kele jatyr.
«Sýtpen kirgen minez, sýiekpen ketedi» deydi qazaq. Qalamgerlik te sonday. Ábenning boyyndaghy jazushylyq daryn qalayda tynym tapqyzbaytyn tәrizdi. Onyng ýstine qalamgerding kópti kórgeni taghy bar. Qazaqtyng klassik jazushylary Ghabit Mýsirepov, Sәbit Múqanov, Ghabiyden Mústafin syndy alyptardy kórgen jan ol. Ózining dos-jarandary da osal emes edi. Ábeng Qaltay Múhamedjanov, Tahauy Ahtanov, Zeynolla Qabdolov, Salyq Zimanov syndy qazaqtyng marqasqalarymen dos boldy. Qalamgerding ózining de, dostarynyng da, zamandastarynyng da ghúmyrnamasynda biz ónege tútatyn qasiyetter az emes. Olardyng kez kelgenining ómir joly bir-bir tariyh.
Jalpy, estelik jazu - bizding әdebiyette óz aldyna bólek janr dese de bolady. Endi qazaq әdebiyetindegi sanaluy estelik әngimelerding qataryn Ábdijәmil Núrpeyisovting qalamynan shyqqan dýniyeler tolyqtyratyn shyghar. Qalamger óz zamandastary, tuyp-ósken ólkesining el auzynda jýrgen arghy-bergi tarihy turaly jazypty. Bayqasanyz, Ábenning búl estelik әngimeleri de ózgeshe. Ádemi әzil, qazaqy qaljyng aralastyra otyryp, atadan balagha jetken әngimelerden bastap, ózi kuә bolghan oqighalar men aralasqan azamattar jayynda bayan etedi.
«Jaqayym, ilgeride aitqanday, qazir ekige bólinedi: «Syr Jaqayym», «Qyr Jaqayym». Biz Qyr Jaqayymgha jatamyz. «Qan men ter» alghash orys tiline audarylghanda Beliger ekeumiz sózbe-sóz audarmadan qashyp, maghynalyq, mәndik jaghyn kóbirek oiladyq ta, aqyrynda «morskoy Jaqayym», «suhoputnyy Jaqayym» degen balamagha toqtalghanbyz...»
Al kerek bolsa, qazaq rularynyng ózi «morskoy» jәne «suhoputnyi» atalady eken ә?! Ábeng ózining ata-tegi jayly әngimeley otyryp, Jaqayym atalghan rudy orys tilinde qalay ataghandyghyn osylay eske alady. Astarynda bәribir әzil jatsa da, sóite túra ana tilimizding qúnaryn bayqatady búl әngime.
«Shpilikanyng jana shyqqan kezi ghoy; qypsha bel, qaghilez kelinshekterding әne bir kisi qyzyqqanda tamaghyma túryp qalar-au dep qoryqpay, shpilikasymen qosyp jútyp jibererdey sýp-sýikimdi ayaq bolsa bir sәri, al qong etinen jarylayyn dep túrghan qaysybir týiening jarty etindey jengeyler shpilika kiyse qúrydyq; olar terezening aldynan qazyqtay temir taqamen tas kósheni tepsinip basyp ótkende tas tóbendi tesip jibere jazdaydy...» Qalamger ótken ghasyrdyng eluinshi jyldary sәnge ainala bastaghan ayaqkiyim turaly әngime aitady bir esteliginde. Dosy Zeynolla Qabdolov turaly jazghan esteliginde: Jastyqtyng jalyndy shaghyn birge ótkizip, soghystan keyingi kezenning qiyndyqtaryn birge kótergen dosy jayynda jaza otyryp, sol kezdegi qoghamda bolyp jatqan ózgeristerge de toqtala ketedi. Tipti Ábenning búl estelikteri de әdettegi estelikterden ózgeshe shyghypty. Qazaqy әzil men astarly әngimelerdi aitpaghannyng ózinde, búl estelikter bir ghana kýnning oqiyghalaryn surettep otyryp, tútas bir kezeng jayynda sóz etedi. Bizdi qayran qaldyrghan taghy bir mәsele, Ábenning osydan elu-alpys jyl búrynghy oqiyghalardy bir-eki kýnning aldynda ghana bolghanday este saqtauy. Tipti kimning ne aitqanyna deyin әngimeleydi. «Zeynulla dos» degen әngimesi bar Ábekennin. Sonda: «Jәkenning bir jaqsysy, búldanbaydy eken. Ýstelde búrqyrap jatqan qaghazdyng arasynan bir betin aldy da, qyzyl maqpal taqiyaly bas, búrynghy búrynghy ma, endi tipten shybyndaghan attay, eki iyqtyng arasynda bir ongha, bir solgha shayqalyp, ózi de shayqalaqtap otyryp oqy jóneldi... Saranjap sala qúlash sary attyng sauyryna sapalaq qamshymen sart etkizip salyp qaldy da, aldynda súlap jatqan sary jalgha shyqsa, ar jaghynda aq shoqy altyn kýndi basyna shil-a-p-a qyp kiyip alyp túr eken. Al kәne búghan ne deysiz? Biz jattyq ta maqtadyq» deydi. Astaryn ózderiniz úghyna berinizder. Búl estelikterdi ózgeshe deuimizding syry osynda. Qalamger búl estelikterin baspasóz arqyly oqyrmandargha úsynudy jón sanasa kerek. Oqylyq bәrimiz. Óitkeni búl estelikter de ghasyr shejiresi.
Ábdijamil NúRPEYISOV: Jaqayym Jaqayymdar
***
IYә, bireu biler, bireu bilmes, bizding ejelgi ata qonysymyz Syrdariyanyng tenizge qúyar saghasy bolatyn; dәlirek aitqanda, Aral men Qazalynyng eki arasyn alyp jatqan keng alqap; onan da kóri dәlirek aitqanda, sol eki qalanyng arasyn alyp jatqan әlgi keng alqaptyng naq tenizge tireler jerdegi ainala tóniregi jalanash miday jazyq dalada japadan-jalghyz ózi ótken-ketkenge sonadaydan moyyn sozyp «men múndalap» túratyn aq túmsyq aiqay shoqy. Ony osy ónir... Jә, ony keyin ózdering de bile jatarsyndar.
Al zәude bir jolaushy túsynan ótip bara jatyp, at basyn irkip:
- Myna qanqighandaryng ne? - dese:
Qaysybireuler búny ózinshe әldeqanday kórip, auzyn toltyryp:
- Aq-sha-a t-a-u ghoy, - der edi.
Al eger әlgi jolaushy onan әri qazbalap:
- Ua-a, qay atanyng jeri? - dese:
E-e, onda myna jaqtan basqa bireuler shyghar edi de, әzәzil shaytan týrtkendey, býiiri býlk ete týser edi; sosyn jauap qatpas búryn múrnyn kóterip, sózsiz týrde myqtap bir myrs eter edi de:
- Ózimiz әldeqanday kóretin... әl-g-i agha balasy Jaqayymdardyng jeri, - der edi.
Jә, meyli! Dese desin! Ou-u, qazirgidey júrttyng auzy da, qoly da bostan zamanda qay tentek ne demeydi?! Ne degen qay tentekting auzyna kim qaqpaq bop jatyr?! Kóp bolsa, mynau da әlgi bizding qytyghymyzgha tiygisi kep, tili qyshyp jýretin qyrshanqy bireu shyghar. Kim bilsin, әlde naghashyly- jiyen, ilik-shatys bireu me? Ol shirkinderding jayy belgili. Olar jayshylyqta da úrynargha qara tappay, qimasy qyshyp jýredi. Ony aitasyn-au, ózin ylghy da enshisi bólinbegendey kórip, bәlsinip jýretin әlgi bir qaymana qazaqtyng aldynda sybaghaly bir shayy men sybaghaly bir asym qonaqasy kýtip túrghanday kórip erkelep jýretinderin qaytersin?! Onday, bútqa tolyp búldanyp jýretinder joly týsip ýiine kele qalsa, qay qazaq ony qúdayy qonaq kórip qol qusyryp qarsy almaghan?! Endeshe, sol qazaq taltandap tórine shyghyp, tóbedey bop otyryp alghasyn, ishken asyn bilip, jayyna qarap otyrmay, ar jaq, ber jaghyndy qazbalap jón súrasa bastaghanda, apyr-ay, qaryn bóle bop shyghatynyn qaytersin?! Ar jaghyn aitpasa da bolady. Áp-sәtte kónilderi jarasyp, apaq-shapaq bola qalghan qazekemning balasy ózara әngimesine әjik-kýjik әzil-qaljyng aralaspasa, ishken asy boyyna júqpaytyn ejelden qyljaqbas, sәkәku, sayqy-mazaq el emes pe edik, bir kezde!
Óz basym auyl-ýy arasyndaghy onday-púnday әzil-ospaqqa alshyy qoymaushy edim. Ol kezde jәne jas edik qoy. Ózgeni qoyghanda, dýniyening ózine shikireyip shekennen qaraytynsyn. Auyl-ýy arasyndaghy ony-púny birdenelerdi elemey, tipti elestirmey kóbine kýlkige jendirip, basyng qayqayyp jýre bermeushi me edik?!
Qazir ghoy... Qúrysyn, kәrilik shirkinning ne onghany bar?! Kóniline jaqpasa, kiltie qalasyn. Kinәmshilsing be, shamshylsyng ba, әiteuir kidisin. Áyteuir, bir sózdi basynnan asyrmay, shyny shólmektey shatyr etuge әzir túrasyn. Onyng ýstine, ana aghayyndardyng da onyp túrghany shamaly. Biz jaqtan bir ilgish izdep, jabyghynnan syghalap jyltyndap jýrgenderi. Ózimiz bolsa bir sәri, oibay Qúday-au sýiegi әldeqashan qurap qalghan atamyzda nesi bar? Kórmeysing be, janada jón súraghan jolaushygha jóni týzu dúrys jauap beruding ornyna, sóz arasyna taghy da bizdi qystyryp: «әlgi, ózimiz әldeqanday kóretin...» dep, jón-josyqsyz shabynnan týrtip, shamyna tiyetini qalay?
Jaraydy, qimasy qyshyp bara jatsa, kózi tirilerimiz bar emes pe?! Óli aruaqta nesi bar? «Álgi... agha balasy Jaqayym» dep... Áy! Áy, ol nemening sony aitqanda múrnyn kótergeni nesi? Omay... Omay shirkin, múrnyna qúrt týsken týiedey, anau-mynau emes, kensirigi jarylarday myrs etkeni qalay? Áy, sonysy ne? Bizdi moshqaghany ma, mysqyldaghany ma?
IYә-ә, kóp bolsa, sonda-ghy-s-y-y... ózderining atalarynyng әne bir enshi aiyryp, jer bóliskende bizding qulyq-súmdyqty bilmeytin úly atamyzdyng anqaulyghyn paydalanyp, aldap soqqandaryna mәz bola ma? Solay ma, әi-y?
Ras, qazaq ýshin qashanda jer ashuy - jan ashuy. Biraq týbi bir týrtpeydi emes pe?! Oibay, Qúday-ay, atalas aghayyn arasynda jýretin ony, púny ashu da, renish te úzaqqa barmaushy edi ghoy. Býgingi ashu bir úiyqtap túrghasyn ertenine úmyt bolatyny qayda? Sol shaldardyng bauyrynan órgen keyingi úrpaqtardyng arasynda jýretin әzil-ospaqtyng ar jaghynda zili joq, zәri joq desek te, al eger ol әdetke ainalghanda adamnyng namysyna tiyedi eken.
Apyr-ay, aghayynnyng azaryna shydasang da, bezerine qaytip tózersin?!
Basqalar bolsa, әldeqashan úmytar edi. Al búlar úmytpaydy. Reti kelgende osylay aldynnan shygharyp, bizge bir úpaydy artyq sap, shirkin nemeler, soghan ózderi kәdimgidey mәz bop yrjalaqtap kýletinderin qaytersin!
Aytsa da, qúryp qalghyr sol ózi... o basta qalay bop edi? IYә! IYә, aitqanday... qay zamannan irgeleri ajyramay, kóshse birge kóship, qonsa birge qonyp, ydys-ayaghy da, yrysy da aralasyp ketken atalas aghayynnyng bir zamanda basyna bas, malyna mal qosylyp, órkeni óspeushi me edi. Órkeni ósken úrpaqtyng ýrim-bútaghy kýnderding bir kýninde enshi alysatyn edi ghoy. IYә, sol joly da eki jaqtyng shaldary erteng jer bólispek bop uәde baylasqan eken-au! Bizding shaldar jibi týzu bir jigitti ortalarynan shygharyp:
- Ana jaqqa bildirmey bar da, ne oilap jatqandary bar eken, bilip qayt! - dep júmsap edi ghoy. Ol paqyr da, qaytsin, ózinshe bar saqtyqty jasap, analar bas qosyp jatqan ýiding irgesine mysyqtabandap barypty - deydi ghoy. Biraq... óitip barghany bar bolsyn. Bar bolghyrdyng anau-mynau emes, tap bir qúnan qoydyng qúiryghynday bóksesi bir jaqta tonqayyp, al qoqyraytyp bórik kiygen bas qansha búqsa da kósh jerden kózge týsipti, - deydi ghoy.
Sony kórgende ishtegilerding kúdayy beripti. Olardyng da tyshyraqtaghan bir pysyqayy irgede qúlaghyn týrip jatqan tynshy estisin degendey әdeyi dauysyn kóterip:
- Biz osy bosqa aramter bop jatyrmyz. Au, Jaqayym - agha balasy. Jol sonyki. Erteng jer bóliskende qalau da, tandau da aldymen soghan tiyedi. Endeshe, kóre qal, bizding týnde týsimizge kirip, kýndiz kókiregimizdi tesip jýrgen, qayran, Aqsha tau erteng solardyng qanjyghasynda ketedi, - dep jylarman bolsa, myna jaqtan onan da beter taghy bir qumýiiz shyghypty da:
- Apyr-ay! Apyr-ay, endi qayttik? Bәrin ait ta, birin ait. Araldyng әne bir adam jany tózbeytin aptap ystyghynda kýndiz ýitip-býitip jan saughalaghan júrt keshkisin syrtqa shyghar edi-au! Ýlkender jaghy Aqsha taudyng basyna kóterilip, tónirekke kóz salar edi ghoy! Sonda, alaqan astynan qaraghanda alys jaqyndap, jaqyn tipti bermen jyljyp, kýndizgi ystyqtan talyqsyp jatqan dýniyege tirlik qaytyp oralghanyn kórer edi-au! Áne, kókte qús úshqan. Jerde ang jorytqan. Ana auyl, myna auyldyng jandary qybyrlap syrtqa shyqqan. Iyghyna iyinaghash sap sugha bara jatqan qyzdy, tezek tergen qatyndy kórer edi.
Uay, kózim jetinkiremeydi. Sonau-u, saydan qylt etken jolaushy boldy-au? Ózi salt atty ma, qalay? Paqyr qaytsin, tirlik qamy qos uys kýrkede tynysh jatqyzbay, keshki salqynmen jolgha shyqqan boldy-au, shamasy?! Ash qúrsaq jas balanyng qamy qoya ma? Ózi... kórding be, janaghynyng arasynda bir qyrdan keyin taghy bir qyr asyp, sylang qaghyp bara jatqan talabyna oray, myna jaqtan bizding shaldar da Aqsha taudyng basynda túryp Qúdaydan ong sapar tilep, dúgha baghyshtar edi-au! Biz odan da airyldyq. Endigi jerge Aqsha taudyng basyna biz emes, agha balasy - Jaqayym shyghyp, pay-pay, aibatyn asyryp, alshysynan týsip otyrar-au! Ózderine qaraghan әuletting aqsaqal, qarasaqaldary bas qosqan aighyr jiynda qyrdan soqqan keshki qonyr samalda, omyraudy ashyp tastap, aq kóilekting ónirin jelpip otyryp, ózderi de jelpine sóilep, son-a-u Lauqúl Maqfuz, Adam ata, Haua anadan bastap, eki dýniyening - pәny men baqidyng - ar jaq, ber jaghyn audaryp, tónkerip, sodan bir kezde, sadaghang keteyin sahabalar, әuliye-әmbiyeler haqynda mәslihat qúrghan, oi-hoy-y, darigha-ay, o da adam paqyrdyng it tirlikte kórem be degen tap bir peyishke para-par ghaniybet bolar edi ghoy!
Sorlaghanda endi o da bizge búiyrmay, agha balasy Jaqayymdardyng mandayyna jazylghan syi-sybagha boldy!
Sony aityp, analardyng til jaghyna sýiengen әlgi pysyqay nemesi ózinshe ókingen bop, óp-ótirik sanyn soghypty da, jylay jazdapty desedi...
Qap, әttegen-ay? Ne qylsa da, jaryqtyq úly atamyz jas baladay aldaghangha senetin anqau bolghan ghoy!
Áyteuir, sonan beri tónireginde tis shúqityn qyltanaq joq taz taqyr dalada ótken-ketkenning jolynda qanqiyatyn da túratyn aq túmsyq aiqay shoqy - Aqsha tau hikayasy әngime bolsa, agha balasyn aldap soqqan әlgi qulardyng býgingi úrpaqtary yrjalaqtap kýletin bop jýr ghoy!
Kýmirә kelgirler, kýlse qaytemiz, kýle bersin. Qay zamannan ósip-ónip kele jatqan úrpaghymyzgha úitqy bolyp, úly atamyzdyng aruaghyn ústap túrghan ózimizding ainalayyn Aqsha tauymyz ghoy, búl jaryqtyq!
***
Tirligi maldyng qony men aghyna qaraghan bayaghy babalar zamanynda el-júrtty jer, su, jayylym kinaghan ghoy. Ásirese, myna jaghy teniz ben ana jaghy qúla dalanyng eki arasyn jaylaghan Jaqayym atanyng úrpaghy qaysybir quanshylyqta qayda keterin bilmey, alas úrghan jyldar bopty desedi. Sonan, ne kerek, jyl artynan jyl ótip, uaqyt ilgeri jyljyghan sayyn búrynghy qiyndyqtyng ýstine endi jerding tarlyghy qinapty. Sóitip, barar jer, basar tau qalmay, tirlik tyghyryqqa tirelgen bir tústa Jaqayym atanyng bizge qaraghan bir bóligi Aqsha taudy tastaugha mәjbýr bopty da, Kók-aralgha qonys audarypty.
Kóp úzamay, Kók-aral da tarlyq etkesin týieli kósh aragha eki-ýsh qonyp baratyn - qúdyghy, auyzsuy, qara oty mol qúrlyqqa bet týzegen. Tenizding búl beti - arghy jaghy Aday, Tabyn bolghan da, al arqa jaghy - zamanynda jýrekti de bilekti batyrlar kóp shyghyp, ózderin el-júrtqa «súrasang ruymdy Tileu-Qabaq» dep aiqaylap әnge qosyp tanystyratyn elding jaylauy - Úly-Qúm jatyr shúbartyp. Sol dalighan jalpaq dalanyng ber jaghynda kósh jerden basyn saghym shalyp, kók múnar arasynda búldyrap qórinetin Bel-Aran, onan taghy da bir kósh jer әride Botash, Jetimqara, Syrghaqty, Úyaoba, Andrey shoqy túrar edi. Syr boyynan qonys audarghan qyruar halyqtyng basy-qasynda jýrgen er-azamattar sol kezdegi orys әkimshiligimen aldyn ala kelisken uәjdi negizge ala otyryp, atalas aghayyndardyng tuystyq jaghyn esepke ala otyryp, auyl-auyl qyp ornalastyrsa kerek. Bizge qaraghandargha janaghy Bel-Aran, Botash, Bes shoqy tiyipti. Mal jaghdayyn oilaghan atalarymyz kys qystaytyn qora-qopsylaryn teniz jaghasyndaghy yqtasyndy tónirektep salypty da, al qalghan alty ay jazda jaghalyqtyng masa, sona, shybyn, shirkeyinen qashyp, kýn jylt etken boyda artynyp-tartynghan auyr kósh tyrnaday tizilip qyrgha bet alghan ghoy.
Bizding jetinshi atamyz aghaly-inili eki shal: Qydyrbay bi, Toyghoja batyr. Sol ekeuinen ósip-óngen úrpaqtyng ýlesine tiygen jer Bel-Arannyng tura tenizge qaraghan yghy mol yqtasyn betkeyi. Biletinderding aituyna qaraghanda, Núrpeyis atamyz qyzyl shyrayly, iri deneli kisi bolypty. Eki saylauda bolys bolghan. Meshit ústaghan. Moldasy - Búhardyng Kóktashyn bitirgen, Namazbay sofynyng balasy Ýmbet aqyn. Núrpeyiske tuys, ini. Núrpeyis ólgennen keyin Tileu-Qabaq jaylaghan Úly-qúm boyyna, qayyn júrtyna ketip, onda da meshit ústap túrghan jerinen otyzynshy jyldyng basynda ústalyp, atylyp ketken.
Núrpeyis ekinshi ret bolystyqqa saylanghasyn kóp úzamay, elu ýsh jasynda qaytys bolghan. Beyiti - Bel-Arannyng baurayynda. Núrpeyisting әkesi -Slambay. Ol jaryqtyqty, bizding elding shaldary keshege deyin «Sýley Slambay» deytin. Óz zamanynda el sózin ústaghan jәne aituly bay bolghan kisi. Úsaq qarany kelim-ketim qonaghyna layyqtap ústaghanda, negizinde ayaghynan jayylatyn iri qara - týie, jylqy ústaghan. Keshegi soghysqa deyin qara orynda irgemiz ajyramay otyrghanda bizding elding qyz-kelinshekteri Slambay atamyzdyng ózinen keyin Núrpeyiske qaldyrghan qara shanyraqty «bay atam ýii», «bay atam auyly» dep ataghan.
Syr boyynan qyrgha qonys audarghan jaqayymdar ózderining endigi tirligin búl ónirde búrynnan túryp jatqan halyqtyng kýnkóris tirligine qaray iykemdep, birynghay malgha qaraghan. Syr elindey emes, qyr eli sirә da qara jerge qoldan egip, dәn shygharmaghan. Tek keyin Slambay atamyz әldebir sharuamen ózining kireshilerine erip Orynborgha baryp jýrgende jol-jónekey egin salatyn diqanshy el - Jemning ýstinen ótedi emes pe?! Kózi ashyq, kókiregi oyau jýretin qayratty kisi elge qaytyp kelgesin kóktemde qyrdyng qara jonynda qar suyn toqtatyp, ózine qaraghan júrtqa tary, biday ekkizse kerek. Dәn daqyldan ónim alghan sol jer kezinde «Slambay qazghan» atanghan. Qazir, biraq ol kimning esinde túr deysin?!
Teniz tartyldy. El kóshti. Ásirese, el-júrt әne bir qara oryndy tastap, jappay sypyryla kóshkende qanyrap iyesiz qalghan adyrang júrtta ne siyq, ne qasiyet bolushy edi; búl kýnde o da júrtta qalghan kón tulaqtay. Ana jaqta Bayqonyrdan raketa úshsa, myna jaqta Araldyng aryny qatty aduyn jyndy jeli bir jeti kóz ashtyrmay, yshqynyp soghyp berer edi. Sol-aq eken, tanqyldap keuip qalghan teniz týbinen kýldey appaq aq túzdy sortang kókke kóteriler edi de, aspan astyn aqtýtek búrqasyngha ainaldyryp, alaghay-bylaghaydy salghanda syrtqa shyqqan kisi ayaq jolyn kóre almay, ishke qayta qashyp tyghylar edi. Aytugha jenil, al ol ónirde túrsa, tek ólimge basyn tikkender ghana túrady, qazir.
Búl kýnde, adam túrsyn ang jortpaytyn qu dala, qúba mediyenning qay je-
ri, qay zamanda qalay atalyp, kimder jaylap, kimder dәuirlep ósip-ónip, tórt qúbylasy týgel shalqyp ómir sýrgenin qazir kim bilip jatyr?!
Bir kezde bilgen qúimaqúlaqtar jer astynda. Al tiri qalghan Jaqayym atanyng endigi úrpaghy... e-e, ol paqyrlardan ne ýmit, ne qayyr?! Bala-shaghanyng kýnkóris qamymen qara jel qughan qanbaqtay, basy aughan jaqqa bet qoyyp, olar da búl kýnde týz taghysynday, balaghynan jel yzghyp jýrmey, qaytti deysin...
Boqan
Jaqayym, ilgeride aitqanday, qazir ekige bólinedi: «Syr Jaqayym». «Qyr Jaqayym». Biz Qyr Jaqayymgha jatamyz. «Qan men ter» alghash ret orys tiline audarylghanda Beliger ekeuimiz sózbe-sóz audarmadan qashyp, maghynalyq, mәndik jaghyn kóbirek oiladyq ta, aqyrynda «morskoy Jaqayym», «suhoputnyy Jaqayym» degen balamagha toqtaghanbyz.
Bizdi júrt «Qyr Jaqayym» dep ataydy. Jaqayym atadan taraghan úrpaq, búl kýnde jer betine taryday shashyrap ketti. Qúday biledi, Jaqayymnyng qaysybir atqa jenil qúbashalary músylman elderin bylay qoyghanda qazir sol anau Europa, Amerika, Skandinaviya elderinen de kezdesip qalar. Al qolda qalghandardyng ózi - Syr Jaqayym, Qyr Jaqayymdy qosqanda «bir taypa el» dep, auyz toltyryp aitugha әbden bolghanday, juan tamyrly irgeli ýlken ru.
Men ózimdi shejire taratugha shebermin dep, sirә da, oilaghan emespin. Kishi jýz kóleminde týpting týbinde barshamyzdyng basymyzdy qosatyn arghy atamyz Álim desek, al onan bir taban beridegi atamyz Shekti. Shektiden tórt bala: Shynghys, Óris, Baubek, Bólek. Bólekten - Ayt. Ayttan - Tileu-Qabaq, Shynghystan - Jaqayym. Shynghys ýlkeni bolghandyqtan agha balasy deytini sodan.
Jaqayymnan tórteu: Toqbura, Aqbura, Aghys, Kógis. Toqburadan - Kólimbet. Qazirgi tanda Kólimbetten el kózinde jýrgen belgili tanymal azamat Kósherbaev Qyrymbek. Aqburadan - Bәiimbet. Onan biz taraymyz. Búl atamyz jóninde Ábish Kekilbaev arhiyvinde úzaq jyldar kishi jýzde bolghan orys ofiyserining joljazbasynda Bәiimbet atamyzdy Ábilqayyr hanmen tústas edi delingen. Ózi bi, ózi batyr bopty. Han IYemen auyzbirlikteri údayy bir jerden shygha bermey, aralary birde olay, birde bylay, keregharlau jýrse kerek.
Bәiimbet 1745 jyly qaytys bolghan. Jerleuge Núraly han men Tama Eset batyr qatysqan.
Bәiimbetten tórt bala: Andaghúl (beyiti Shalqardyng irgesinde ýlken qorymda), Badyq, Aqteke, Jәdik.
Andaghúldan tórt bala: Sary, Búqa, Boqan, Nәdir.
Boqannan - Qydyrbay (biy), Toyqoja (batyr). Qalmaqpen soghysta batyrdyng baltyryna sadaqtyng oghy tiyipti. Biraq halyq auzynda jýrgen ólende «Jau marqayyp ketedi dep, ayaghyn qanjyghagha qayyryp baylap» tastap, soghysa berse kerek. Keyin úshyna tiyip, jaraly ayaq kýp bop ise bastaghasyn by aghasy synyqshy alghyzyp, tizeden tómengi jaghyn kesip alyp tastaghan. Batyr sonan bylay qaraghan ómirde «Aqsaq bóri» atanyp ketken.
Qydyrbay biyden qazirgi tanda Maral IYteghúlov. Keshegi elimiz bostandyq alghan egemen shaqta alghash ótkizgen parlament saylauynda jәne keyingi eki saylauda mәjiliske deputat, belgili azamat, biznesmen.
Álginde Andaghúl atamyzdan tórt bala degem-di. Bir atanyng belinen jaralsa da, bala shirkin, bәri birdey nәsilge tarta ma?! Tórteuding ýsheui bas asaulyghy shamaly, qarapayym bopty da, ala-bóle Boqan atamyz aituday-aq shider ýzgen tentek bolsa kerek. Boqan jóninde Qúljan shayyrdyng óleninen esimde qalghan myna tórt joldan da biraz jaytty angharugha bolady:
Kók-Aral adyra qalghyr jerding tary,
Kóktemde jappay kósher elding bәri.
Basyna Domalaqtyng qonyp alyp,
Shandaghyn búrqyratar Boqan әli!
Osy túrghanda Boqan bizge segizinshi ata. Shamamen eki jýzdey jyldyng o jaq, bú jaghy. Soghan qaramastan, apyr-ay, arada sonsha jyl ótse de әli kýnge deyin biz tarapynan әldebir úrynshaq minez, nemese bas asaulyq bayqala qalsa boldy: «әne, Boqan jyny ústady» dep, jalmajan bizdi bayaghydaghy tentek atamyzgha aparyp tely salady.
Osy jaghday meni biraz oilandyrdy. Qansha oilasam da, kónili týspegir jamandyqqa qimaydy. Ata-babagha baylanystynyng bәrine qay úrpaqtyng da qúlaghy týrik jýretini belgili. Men de talaylardan tamyr tartyp, súrap kórip edim. Qansha tentek dese de sol atamyzdyng uyzday úiyp otyrghan elge ala tayday tiyipti degen qauesetti qúlaghym shalmady. Bas jardy, kóz shyghardy degen alypqashty da estilmedi. Soghan qaraghanda, atamyz bút pen san arasynda qystyrylyp, júrttyng zyqyn alyp jýretin, әne bir bәle quyp, bәddúghagha úshyraghan baqyrauyq shal bolmaghan.
IYә, tentek bolsa bolghan shyghar. Biraq onda túrghan ne bar?! Ol zamanda qolyna soyyl ústaghan kay qazaqtyng minezi onyp túrdy deysin?! Ashuy aldynda jýretin әlgi bir әumeser, әperbaqan deuge de auzym barmaydy. Kim bilgen, qaysybirde tentekten qanday da tektilik shyqpaushy ma edi?! Osy ekiúshty dýdәmal qisyngha oiym aua berdi.
Bir joly osynyng bәrin Maralgha aityp edim. Inim salqyn qabaqpen súlyq otyryp tyndady. Qansha dese de, jana zamannyng jas adamy jәne әkesi qyzmetining ynghayyna baylanysty elden erte ketip, ómirining aqyryna deyin ata qonystan aulaqta, oty, suy basqa jaqta bolghandyqtan ba, ózimiz osy kýnge deyin ólip-óship jatatyn tughan jerdi aitqanda әrqashan osylay salqyn, enjar. Onyng sebebin bir joly ózi de jasyrmay, ashyq aitty:
- Agha, osy әngimeni búryn da aitqansyz. Tughan jer, ata-baba qonysy ana jaqta. Bar. Kór deysiz. Shynymdy aitayyn, qansha dese de kindik qan tambaghasyn, jas kezde ystyghyna tabanyng kýiip, suyghyna tonbaghasyn jýregim alyp-úshyp túrmaydy.
- Týsinem.
- Renjimeniz. Ózimdi keyde ata júrttyng topyraghynan tumay jatyp tamyry ýzilip, dauyl ma, jel me, әiteuir basqa jaqqa әketkendey sezinem. Aqtóbede tudym. Aqtóbede óstim. Osy qala maghan óte ystyq.
Osydan keyin men de inime tughan jerdi tilim úshyna algham joq. Biraq tentek atamyz jóninde әlgiden keyin de әngimemiz jalghasa berdi. Júrt ne demeydi?! Ne degen júrttyng qay sózinen pәtua izdeysin. El ishinde tentek az ba? Sonyng bәri ómirge óz minezimen keldi, óz minezimen dýniyeden ótti, ketti. Qaysysyn kim bilip jatyr?! Sol atamyz, meninshe әnsheyin jay tentek emes, nәsili asyl, tekti tentek siyaqtanady da túrady. «Ózing oilap kórshi» dedim inime, - jaratylysynan tua daryghan bolmysyndaghy qasiyetti onan basqa qay ata ózinen keyingi úrpaqqa tókpey-shashpay, jeti atagha deyin qylday bólip daryta alghan. Endeshe, inim, bizden keyingi segizinshi úrpaqqa ol jaryqtyqtyng tekti tentektigi qonar-qonbas, ol Allanyng qúzyrynda. Kózimiz tiride tentek atamyzdyng Kók-Araldaghy Domalaqtyng basynda jatqan beyitin janghyrtayyq!
Inim ýnsiz. Álgi әngimelerdi aityp otyryp, ara-túra kóz qiyghyn salyp qoyam. Biraq búrynghyday enjar, sýlesoq emes. Eki qolyn tizesining arasyna salypty. Qashanda boyyn kýtip ústaytyn úqyptylyghy. Qanshyrday qatyp, oqtauday bop, tip-tik otyr.
- Ata-baba bolar, basqa bolar, jaryq dýniyege kelgen paqyr pendening pәny jalghannan tatar dәmi tausylyp, imany salamat bolghasyn-aq artyndaghylardan meyirim tileydi. Men de, inim, ózindey sharighatqa jetik emespin. Moldalardan esitkenimdi aityp otyrmyn. Jabayylardy kim bilgen, mening bir bayqaghanym, mәdeniyetti qauym ýshin allanyng raqymy-men qúshaghyna qabyl alghan qara jerding topyraghyn qasterlep, aruaghyn syi-
lau - bizge paryz.
Keshe Sovet qúlap, egemendi el bolghaly shamasy kelgender ata-babalarynyng basyn janghyrta bastady. Bizding de arghy tegimizde kezinde aldynan halyq taraghan atalarymyz barshylyq. Biraq Boqan atamyzdyng jóni bólek-au!
Tek, bir nәrseden qorqam. Ólikting artyn kýtken balalar, osy orayda da pendelikke salyp, birinen-biri asyram dep tym әspettep, bәsekelesip bara ma, qalay? Búl - astamshylyq. Biz onan aulaq bolalyq. Tekti tentek atamyzdyng basyn kótersek, ózimizding Bershýgirding ne qara, ne kók tasynan kósh jerden kózge týsetindey biyik belgi - múnara qoyalyq. Oghan granitti qashap, Qúljan shayyrdyng ólenin jazghyzalyq ta, kórnekti jerine japsyra salarmyz.
Ótken-ketken jolaushylar at basyn búryp, qayyrylyp soghyp, jaryqtyqtyng aruaghyna dúgha baghyshtap jýrer. Sauaby tiyer. Al búghan qalay qaraysyn?
Maral kelisti. Pәtua baylastyq!
«Ayqynnyn» anyqtamasy
Byltyr filologiya ghylymdarynyng kandidaty Ermek Qanykeyúlynyng kórnekti jazushy, Memlekettik syilyqtyng laureaty Ábdijәmil Núrpeyisovting «Songhy paryz» romany turaly kólemdi maqalasy jaryq kórgen bolatyn. Onda maqala avtory bylay deydi: Qazaq әdebiyetining kók sengiri Ábdijәmil Núrpeyisov «Songhy paryzdan» song ýn-týnsiz. Ózining seksennen asqan sengir jasynda aitaryn aityp, jazaryn jazyp tastap, osylay jatqan ýlken talant qashanda úiqydaghy janartau siyaqty ghoy. Óitkeni onyng oqyrmany «Songhy paryz» avtordyng ruhany әlemdegi aqyrghy Sózi ekenine esh sengisi kelmeydi» dep jazghan edi.
Mine, osy sóz qazaq әdebiyetining qabyrghaly qalamgerining qolyna qalam aluyna sebep bolghan synayly. Ony abyz aghamyzdyng ózi moyyndaydy. Sizderding nazarlarynyzgha úsynyp otyrghan osy maqala - sol sózimizding dәleli.
"Ayqyn" gazeti
|
