Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Janalyqtar 3523 0 pikir 21 Tamyz, 2012 saghat 11:47

Shekaralyq audandargha qashanghy shekeden qaraymyz?

Shekaradaghy eldi mekender mәselesi sóz bolghanda ontaylandyru sayasaty kezinde taratylghan shekaralyq audandardy qayta qalpyna keltiru mәselesi de aitylmay qalmaydy. Ásirese osy mәsele songhy kezderi jii qozghalyp jýr. Jaqynda belgili qylqalam sheberi Erkin Núrazhannyng «El irgesi bekisin desek, búrynghy taratylghan shekaralyq audandardy qalpyna keltirgen jón bolar» atty maqalasy jariyalandy. Maqalada avtor búrynghy Semey oblysynyng Aqsuat audany taraghannan keyingi uaqytta 28 myng adamnyng Tarbaghatay audanynan kóship ketkenin tilge tiyek etedi. Sonymen qatar 2010 jyly shilde aiynda tughan jeri Tarbaghataygha barghan saparynda «Terisayryq», «Qyzyl» sekildi shekara zastavalaryn arnayy aralap, kózben kórgenin bayandaydy.

Shekaradaghy eldi mekender mәselesi sóz bolghanda ontaylandyru sayasaty kezinde taratylghan shekaralyq audandardy qayta qalpyna keltiru mәselesi de aitylmay qalmaydy. Ásirese osy mәsele songhy kezderi jii qozghalyp jýr. Jaqynda belgili qylqalam sheberi Erkin Núrazhannyng «El irgesi bekisin desek, búrynghy taratylghan shekaralyq audandardy qalpyna keltirgen jón bolar» atty maqalasy jariyalandy. Maqalada avtor búrynghy Semey oblysynyng Aqsuat audany taraghannan keyingi uaqytta 28 myng adamnyng Tarbaghatay audanynan kóship ketkenin tilge tiyek etedi. Sonymen qatar 2010 jyly shilde aiynda tughan jeri Tarbaghataygha barghan saparynda «Terisayryq», «Qyzyl» sekildi shekara zastavalaryn arnayy aralap, kózben kórgenin bayandaydy.

«2010 jyly Tarbaghatay tauyndaghy jaylaudy kórip qaytu maqsatynda jergilikti dos azamattarmen birge arnauly kólikpen Mauqybay kezenine kóterilip, Qotanashy jay­lauynyng keng angharyna kóz salghanymyzda jalghyz kiyiz ýidi kózimiz shaldy. Kezinde búl alyp anghardy qaq jaryp, shyghysqa qaray agha­tyn Terisayryq ózenining qos qaptalyn ala tigilgen appaq shaghaladay kiyiz ýilerden kóz sýrinushi edi. Býkil audan malshylary bas qosqan búl qan-jaylauda dýrildetip sho­pan­dar toyy ótushi edi. Bәige, kókpar, qyz quu tәrizdi qyzyqtardy osy jaylauda tama­sha­lay­tynbyz. Olar әr kýn enbek qana emes, demalys, merekemen, yrdu-dyrdu qyzyq­­tarmen tandy tangha asyratyn... Býgin­de el joq. IYesiz jatqan iyen jaylau. Tughan jerindi kórip quanasyn, biraq qalyng júrtty kóre almay jabyrqaysyn. Súras­tyr­gha­ny­myz­da en jaylaudyng eng tórine mal­shy­lar­dyng jeti-segiz ýii ghana shyqqan eken. Kó­zi­mizge kóringen kiyiz ýige týsip, bir qonyp, ertenine attanyp kettik. Qalghan alty-jeti ýidi kóre alghan da joqpyz. Tegi birinen-biri tym alshaq otyrsa kerek.

Tau qoynaularyna ornalasqan búrynghy ferma ortalyqtary men qys qystauyn, jaz jaylauyn jaylap, malyn baghyp, shóbin shauyp otyrghan jergilikti túrghyndar býginde at tóbelindey azayyp barady. Olar etekke týsip, audan, oblys, tipti Almaty, Astana qa­la­­­laryn betke alyp kósh týzegeli qashan! Al­ma­­ty, Astana manynan «zansyz jer telim­de­rin iyelenip», «Shanyraq», «Baqay» oqigha­la­rynyng arasynda osynau shekaralyq au­dan­dardan kóship kelgender de boluy әbden mýmkin.

Kezinde el-júrt tyghyz otyrghan uaqytta el ishine kirgen bógde adamgha dәm-túzyn aldyna qoyyp, әngimege tarta otyryp, onyng «shaqyrylmaghan qonaq» ekendigin bi­lip, shekara qyzmetkerlerine habar be­rip, talay jansyzdardyng ústaluyna jergilikti júrttyng kómek kórsetkenin bala kezimizde estiytinbiz. Al endi onday jansyzdardy ústap bermek týgil, óz shekara әsker­le­ri­mizding el irgesin qalay kýzetip, qorghap jýrgeninen beyhabar júrtqa búryn-sondy bolmaghan suyq habarlar jariya etilude», - deydi ol. 

Erkin NÚRAZHAN, QR Mәdeniyet qay­rat­keri:

- El irgesin bekitip, nyghaytayyq de­sek, she­kara qyzmetindegi әskerding sanyn arttyryp, sapasyn jaqsartu óz aldyna, olardyng arqa sýier halqyn qayta­dan óz ornyna qondyru, yaghni, sheka­ralyq audan­dar­dy qalpyna keltiru isi әbden pisip-jetilgendey. Kenes kezindegidey sheka­ra­lyq audan­darda túryp, enbek etetin bud­j­ettik qyzmetkerlerge 50-70 payyzdyq qosymsha enbekaqylaryn taghayyndap, júrtty tughan jerine oraluyna mým­kin­dik jasau kerek siyaqty. Mektepter, balabaq­sha­lar, mәdeny mekemelerin qalpyna keltirip, halyqtyng әleumettik qajet­ti­lik­terin óteuge bar jaghdaydy jasaghan abzal bolar. Aynaldyrghan bes-alty audannyng jaghdayyn jasaugha ýkime­timiz­ding aqyl-parasaty, kýsh-quaty jetuge tiyis degen oidamyz.

Jaqynda redaksiyagha bir aqsaqal keldi. Búryn Tarbaghatay audanynda túrghan eken. 

- Songhy kezderi shekaralyq audan­dar­dy qayta qalpyna keltiru jóninde jii ai­ty­lyp jýr ghoy. Eger búl mәsele Parlament dengeyinde kóterilip, qoldau tauyp jatsa, el ómirindegi erekshe bir janalyq bolar edi dep oilaymyn. Óitkeni býginde she­ka­ra­gha jaqyn eldi mekenderde halyq sany mýl­de az. Keyde qorqasyn... Búrynyraqta shekaragha jaqyn manda halyqtyng qarasy qalyng bolatyn. Tipti shekaradan ótip, shep búzyp, shekten shyqqandardy jergilikti halyq­tyng ózi-aq tәrtipke keltirip otyra­tyn. Sondyqtan shekaralyq audandardy qay­ta qalpyna keltirsek, azyp-tozghan auyl­dardy ghana emes, shekara mәselesine asa kóp alandamas edik, - deydi aqsaqal. 

Aqsaqal sózining jany bar. Rasynda, shekara boyynda iyin tiresip el otyrsa, qaynaghan tirlik, jaynaghan ómir bolsa, biz­ding júrtqa eshkim de qyr kórsete almas edi?! 

Bir bayqaghanymyz, shekaralyq audan­dar mәselesine songhy kezderi biylik basyn­da­ghy azamattar bet búra basta­ghanday. Jaqyn­da Shyghystaghy shekaralyq au­dan­dardyng mәselesi Parlament Mәjilisining deputaty Tólegen Ibraev jәne oblys әkimi Berdibek Saparbaevtyng qatysuymen Ós­ke­men­de ótken jiynda keninen talqylandy.

- Shyghys Qazaqstan - elimizding eng ýl­ken shekaralyq aimaqtarynyng biri, - de­gen-di osy jiynda Tólegen Ibraev. - Respublika men oblys basshylyghy talay jyldan song túnghysh ret shekaralyq audan­dar túrghyndarynyng jaghdayyna nazar au­daryp otyr. Biz osy audandardaghy ha­lyq sanynyng qanshalyqty azayyp ketkenin bilemiz. Oghan kóptegen sebepter boldy. Sonyng ishinde jýrgizilgen ontaylandyru da bar. Aqyrynda shekaralyq audandarda halyqtyng qaytadan qonystanuy ýshin ony damytugha qoldan kelgenning bәrin isteu qajet ekendigine kózimiz jetip otyr.

Shekaralyq audandar taraghan kezde jyl sayyn segiz mektepke deyin jaby­lyp, osy jyl­dary shamamen 80-ge juyq eldi meken­ning tolyq joyylyp, tek Tarba­ghatay auda­ny­nyng ózinen ghana 28 myng adamnyng basqa jaqqa kóship ketkenin tilge tiyek etken deputat sheka­ralyq audan­dardy damytu turaly mem­lekettik dengeydegi baghdarlama qajet­ti­gin atap ótti. 

- Osy jolghy jәne odan keyingi mәji­lis­terding basty maqsaty - joghary organ­dargha shekaralyq eldi mekenderdi saqtau men damytu jóninde úsynystar әzirleu, - de­di Tólegen Ibraev.

Jiynda shekaralyq audandardaghy eldi mekenderdi jandandyrugha bay­la­nys­ty kóptegen tyng úsynystar aityldy. Bas­qosugha qatysushylardyng biri: «Jabylyp qalghan mekemelerdi qayta ashu kerek», - dese, endi biri: «Shekaralyq audandardaghy óz kәsibin ashamyn deushi azamattardyng kәsiporyndaryn ýsh jylgha deyin salyq tóleuden bosatu kerek», - dedi. Múnday tәjiriybe birqatar shetelderde tabyspen qoldanylyp jýr. Odan bizding aimaq ta útar edi. Oghan kórshimiz - Qytay eli naqty mysal bola alady. Songhy on bes jylda Qytaydyng shekaralas audandary qaynaghan ortalyqqa ainaldy. Ol tipti halyqaralyq dengeyge deyin jetti.

Tólegen IBRAEV, QR Parlament Mәji­li­sining deputaty:

- Osy úsynystardyng barlyghy bola­shaq­ta qabyldanuy mýmkin bagh­darlamagha enip, shekaralyq eldi mekenderdi damytugha yqpal etui tiyis. Áriyne búl - birtindep jýzege asatyn is. Biraq problemany býgin­nen bastap sheshe bastau kerek.

Týsiphan TÝSIPBEKOV, «Núr Otan» HDP oblystyq filialy tóraghasynyng birinshi orynbasary:

- Búl qiyndyqtarmen naqty tanys­pyn. Túrghyndardyng qalay kóship ket­kenine ózim kuә bolghanmyn. Sheka­ralyq eldi meken­der­ge adamdardy tartu ýshin jenildikter qarastyryluy kerek. Jas mamandardyng alys týkpirge enbek etuge baruy, túraqtap qaluy ýshin bagh­darlamada shekaralyq audan túr­ghyndaryna arnalghan koef­fiy­siyent, týrli jenildikter qarastyrylghany jón.

Tyndar qúlaq bolsa, búl mәjiliste shekaralyq audandardaghy eldi mekenderdi jandandyrugha qatysty birqatar tyng úsy­nystar men sony iydeyalar aityldy. De­putat onyng barlyghyn múqiyat tyndady. 

Ne desek te, shekaralyq audandargha bay­lanysty seng qozghaldy. Parlament shekaralyq audandardaghy eldi mekenderge erekshe mәrtebe beretin Zang jobasyn qa­byl­dauy bek mýmkin. Bizding qosarymyz - Parlament jana zang jobasyn talqygha salghanda shekaralyq audandardy qayta qal­pyna keltiru mәselesine terenirek mәn berse jón bolar edi dep oilaymyz. Óit­keni búl - shekara boyyndaghy myndaghan elding tilegi. El tilegi eskerusiz qalmasa deymiz. 

Shekaralyq audandar jóninde baghdarlama qajet pe, zang kerek pe?

Shekaralyq audandardyng jaghdayy turaly búghan deyin san mәrte aityldy, san mәrte jazyldy. Qay oblysty alyp qara­sa­nyz da, shekaralyq mәrtebesinen aiy­ryl­ghan audandardyng shekesining shylqyp otyrghany shamaly. Mәselen, býginde Al­maty oblysynyng Alakól audanyna qaray­tyn Ýigentas auylynda (búrynghy audan ortalyghy) audan bolyp túrghan kezinde 29 auyl bolsa, qazirde olardyng sany bar bolghany - 19. Kezindegi dýrkiregen audanda býginde bar-joghy - bir balabaqsha. Taghy bir mysal. Kezinde 15 myng halyq jaylaghan Narynqol auylynda (búl da búrynghy audan ortalyghy - A.Q) býginde 8 myngha je­ter-jetpes júrt qalghan. Búl da -Almaty oblysynyng kezinde ataghy dýr­ki­re­gen audandarynyng biri. Múnday my­sal­dardy Shyghys Qazaqstannyng kezinde she­karalyq audandary sanalghan Mar­qa­kól, Aqjar audandary boyynsha da kóptep keltiruge bolady. Jogharyda atalghan ke­zindegi shekaralyq audandardyng bәrining de derti bir, múny ortaq. Halyq sany azayghan, әleumettik manyzdy nysandar jabylghan, jol nashar... Osylaysha san aluan mәse­le­ler jalghasyp kete beredi.

Qalay bolghanda da, sol jyldary qar­jy­nyng jetispeushiliginen jabylghan au­dan­dar sapyna shekaralyq ónirlerdi qos­qan­da, ertenimizdi oilamaghan sekildimiz. Mә­selen, Almaty oblysy boyynsha qysqarghan alty audannyng ýsheui: Ýigentes, Narynqol, Qapal audandary shekaralyq bolsa, Shyghys Qazaqstanda tarqaghan audandardyng arasyndaghy Tarbaghatay, Marqakól, Katonqaraghay, Maqanshy audandary da Qytaymen eki aradaghy shekara syzyghyn boylay qonystanghan bolatyn. Býginde osy audandardyng birde-birining dәuleti tasyp, mәrtebesi asyp túrghan joq. Basqa jabylghan audandardyng da jaghdayy osy shamalas. 

Ne desek te, bolar is boldy. Endigi maqsat - sol kemshilikti joyyp, el-júrttyng jaghdayyn týzetudi oigha alu. Áytpese, shekaramyz qarausyz qalyp, elimizding tútastyghyna da qauip tónui әbden mýmkin.

R.S.

Bir sózben aitqanda, shekarada sheshilmegen mәsele shash-etekten. Aytqymyzdyng kelgeni - shekara boyyn bosansytpau isin bekemdeu mәselesi. Kerisinshe, ol jerlerde qaynaghan tirshilik, jandanghan ómir boluy kerek. Qanday jaghday bolsa da, shekaralyq audandargha jenildikter jasap, arnayy baghdarlama qabyldanghany jaqsy. Júrty bosyp, halqy azayyp ketken eldi mekenderdi bir ortalyqqa shoghyrlandyryp, jana әri óte manyzdy sharuashylyq keshenderin úiymdastyrudy qolgha alsaq, útpasaq, útylmaymyz. Shekaralyq audandargha halyqty tartu ýshin arnayy baghdarlama qabyldanuy kerek pe, әlde arnayy zang qabyldanu kerek pe? Osy jaghyn terenirek oilap, irgeli júmystardy enseretin kez jetken sekildi.

Avtor: Azamat QASYM, Óskemen

«Alash ainasy» gazeti

0 pikir