Dýniyejýzilik Densaulyq saqtau úiymynyng derekterine qaraghanda, býginde jer sharynda eki milliardtan astam túrghyn auyzsu tapshylyghyn kórip otyr. Bir jútym sudyng olar ýshin qanshalyqty qat ekendigin bir auyz sózben aityp jetkizu mýmkin emes. AQSh mamandary 2015 jyly әlemning teng jartysy ýshin kýndelikti shól qandyratyn su qasqaldaqtyng qanynday bolatyndyghyn ashyq aityp otyr. Jyl ótken sayyn ómirlik manyzy bar qajettilikting qasiretin tartu adamzatqa qauipti jaqyndata týsude. XX ghasyrda sudy tútynudyng 7 ese óskendigi osyny aighaqtaydy.

Dýniyejýzilik Densaulyq saqtau úiymynyng derekterine qaraghanda, býginde jer sharynda eki milliardtan astam túrghyn auyzsu tapshylyghyn kórip otyr. Bir jútym sudyng olar ýshin qanshalyqty qat ekendigin bir auyz sózben aityp jetkizu mýmkin emes. AQSh mamandary 2015 jyly әlemning teng jartysy ýshin kýndelikti shól qandyratyn su qasqaldaqtyng qanynday bolatyndyghyn ashyq aityp otyr. Jyl ótken sayyn ómirlik manyzy bar qajettilikting qasiretin tartu adamzatqa qauipti jaqyndata týsude. XX ghasyrda sudy tútynudyng 7 ese óskendigi osyny aighaqtaydy.

Tipti Birikken Últtar úiymy 2003 jyldy «Halyqaralyq su jyly» dep jariyalap, ony ýnemdeuge atsalysudy úsynghany belgili. Alayda qajettilikti bile túra adamdardyng ýnem degendi údayy úmytyp ketetindigi zertteumen ainalysatyn ghylymy ortalyqtardy ghana tolghandyratyny ókinishti.
Su tapshylyghy tek adamgha ghana emes, býkil - ekonomikalyq, әleu­mettik, sayasy jaghdaygha da yqpal etetindikten, búl mәsele ushygha berse týrli túraqsyzdyqqa úryn­dyruy mýmkin eken. Yaghny su ýshin soghys bastalsa, oghan esh tandanugha bolmaydy. Onyng arghy jaghynda ónim ósirmegen halyqtyng ashtyqty da basynan keshiretindigi dausyz. Mysaly, bir tonna astyq ósiruge -1000, kartopqa - 500-1500 tonna su ketedi. Al osynshama tauyq ósiruge - 3500-5700 tonna, siyrgha - 15 000-nan 70 000 tonnagha deyin su qajet.
«Global Trends» esebine sýiensek, 2015 jyly Ortalyq Afrika el­derinde bir jútym sugha zәru túr­ghyndar qatary birden 20 payyzgha kóbeygeli otyr. Múnday múqtajdyq jer qoynauy qazynagha toly elderdi de ainalyp ótpesi belgili. Osyn­dayda halqymyzdyng «arpa, biday as eken, altyn, kýmis tas eken» degen maqaly oigha oralady.
Múryn astynan mingirlep emes, aiqaylap aitsanyz da úyalmaytyn bir jaghday, súrauy bar suynyz keleshekte qara altyn sanalatyn múnaydan da qymbat bolmaqshy. Aytalyq, Tayau Shyghys pen Soltýstik Afrika elderinde su resurstary elaralyq qayshylyq tudyra bas­taghanyna da jarty ghasyrgha tayap qalypty. Aymaqta sudy qoldanu mólsheri jylyna 3300-den 1250 litrge deyin kemigen. Osymen bay­lanysty diplomatiyalyq «qaq­tyghystar» da ushyghyp keledi. Mә­selen, 1994 jyly tek sumen bay­lanysty kelissóz Izraili men Iordaniya arasynda ótkeni tarihtan belgili. Iordaniya jyl sayyn 600 million tekshemetr sudy Izraili­den bastau alatyn Genisar ózeninen alady. Onyng 383 sharshy shaqyrym aumaghyn 1967 jyly jebireyilder basyp alyp, 1970 jyldary eki el beybit kelisimge kelgenimen, IYz­raili jaulap alghan aumaqtaghy su qoryn barynsha paydalanyp ke­ledi.
Iordaniya men Siriyany alakóz etken de ózen su - Yarmuk. Onyng jal­py qory -470 million kubometr. Kózinde otyrghan Siriya kórshisine nәr tatyrmaugha tyrysyp keledi.
Tayau Shyghystyng tandayyn qaq­tyryp qoygha qauqary jetetin el­derding kósh basynda Týrkiya túr. Aymaqtaghy Tigr men Evfrat ózenderi bastauyn týrik jerinen alady. Búl ózenderding Siriya men Irak ýshin ómirlik manyzy bar. Songhy jyldary su tapshylyghynan Týrkiyanyng kór­shileri egistik alqaptaryn óte qys­qartyp tastapty.
IYә, joqshylyq pen tapshylyq tiri pendeni tenseltip qoyady. Sumen baylanysty súmdyq jaghdaylar әlem­di auzyna qaratqan Amerikany da ainalyp ótpedi. Mysaly, AQSh-taghy Ogallala su qoymasy eldegi egis­tikting ýlken bóligin qamtamasyz etedi. Surettep aitar bolsaq, Ko­lorado sekildi 18 ózenmen para-par. Su kólemining kemuine bay­la­nysty Nebraski, Kanzas, Kolorado jәne basqa da shtattarda egistik kó­lemi kýrt kemigen. Aldaghy 20 jylda osy aumaqtyng 40 payyzy qansyp qal­maqshy. Damyghan elding dalbasa kýy keshkenin kórgen son, ózgeler turaly ne aitugha bolady?
Bir qaraghanda, jer sharyn tý­gelge derlik su alyp jatqanday kórinedi. Alayda su qorynyng 97 payy­zy túzdy. 3 payyzyn Grenlan­diya men Antarktika múzdary qú­ray­dy. Adamzat qajettilikke әlem­degi sudyng 1 payyzyn ghana pay­da­la­na­dy.
Azaptan arylmaghan Afrika el­derining kýnkórisi - azyn-aulaq da­qyl­daryn shetelge satu. Zambiya - búrshaqty, Keniya roza gýlin Europa as­tanalarynda saudalaugha beyim­delgen. Osylay jan saqtap otyrghan elder su tapshylyghynan bolashaqta ne isterlerin bilmey daghdaryp
qa­la­­­dy. Múnday mysal jetedi.
Auyzsu tónireginde de әngime kóp. Su tazalau qúraldaryn je­til­diru, jana qúrylghylar ornatu - kýrdeli sharua. Qarajat tap­shy­ly­ghynan qalalarda las su iship, týrli dertting zardabyn tartyp jatqandar milliondap sanalady. Qazir su ta­zalau men ýnemdeu maqsatynda bar­lyq elderde júmys jýrgizilip jatyr. Osy baghytqa júmsalar shy­ghyndar kólemi 600 milliard dol­largha jetken. Jasandy su kózderin qúrudy oilastyryp jatqandar da bar. Mysaly, Týrikmenstan 4 miyl­liard dollargha әlemde alghashqy bo­lyp eng ýlken jasandy kól sal­maqshy.
Al Qytay kanaldar salumen shú­ghyldanugha kiristi. Úzyndyghy 1300 shaqyrymdy qúraytyn ýsh kanalgha 59 milliard dollar júmsalghaly otyr. Onyng maqsaty - Yanszy ózenin sol­týstikke búru. Osylaysha shang qap­qan aimaqta túratyn 300 miyl­lionnan astam túrghyndy qútqaru kózdelude.
Orys oqymystysy Ivan Kaliko 1998 jyly Portugaliyada ótken halyqaralyq kórmede «Taza múz» jobasyn úsynghan. Onda múhittaghy múzdyng baghytyn gharyshtan baqylap, ony jýk kemelerimen su tapshy ai­maqtargha tasymaldau qaras­ty­rylghan. Biraq joba qaghaz jýzinde qaldy.
Ghalymdardyng endi bir bóligi tek ýnemdeu arqyly ghana auyzsudy pay­dalanu merzimin sozugha bolady degen pikirde. Búl túrghyda Batys elderi birshama jetistikke jetken. Germaniya ýnemdeu tehnologiyasy jaghynan eng aldynghy orynda. Key­bir sarapshylar sudy aldymen auyl sharuashylyghy arqyly ýnemdeudi úsynady. Qalay desek te, su tap­shy­lyghy júrtty ýreylendirude.
Sugha degen súranysy az elderding kóshin Resey bastap túr. Odan keyingi orynda - Braziliya. Eng problemasy kóp el - Qytay. Osynday qarama- qayshylyqtargha qaramastan әlem damu, ósu ýstinde. Sugha degen sú­ra­nys toqtar emes. Jyl sayyn múhiyt­tardan bulanatyn 505 myng tekshe shaqyrym odan ózge bulanudan bolatyn 72 myng tekshe shaqyrym su da júghym bolmay qa­lypty.
Jerge sinetin sudyng 79 payyzy múhit buynan qúralsa, ózen-kólderden 2 payyz dymqyl bólinedi. Búl - az. Sondyqtan tabighattyng syiyn kóp paydalanatyn Ýndistan, Qytay, AQSh, Pәkstan, Japoniya, Tailand, Indoneziya, Bangladesh, Meksika jәne Resey sekildi elder qajettilikten taltýste aiyrylyp qalghysy kelmeydi...
Ár ýsh jyl sayyn Birikken Últtar úiymynyng Dýniyejýzilik baghdar­lamasyna say jasalatyn songhy bayandamasynda 2015 jylgha deyin «Su - ómir ýshin» atty bastama kó­terildi. Biraq onyng nәtiyjesi qalay bolghany әzirshe belgisiz. Soghan qaramastan, taza sudy paydalanu maqsatynda әlem boyynsha shúghyl júmystar jalghasyp keledi. Múnyng bәri adam ólimin azaytu men auru-syrqaugha qarsy túru maqsatynda jasalyp jatyr.
Qazir damushy elderde aurudyng 80 payyzy sudan bolsa, jyl sayyn las sudan 3 milliongha juyq adam óledi. Esep boyynsha býginde jer sharynda 6,6 mlrd adam túrady. Jyldyq ósim - 80 mln. Osynyng ózi jyl sayynghy sugha súranysty 64 mln kubometrge jetkizgen. 2030 jyly әlem júrtynyng 47 payyzynyng birden-bir bas auruy su bolmaq.
Dýniyejýzilik baghalau ins­titutynyng songhy derekterine qa­ra­ghanda, bir jútym sudyng zaryn ke­sh­ken 13 elding aty atalady. Olar­dyng arasynda TMD elderinen Týrik­menstan, Moldova, Ózbekstan jәne Ázirbayjan bar.
Milliondaghan amerikalyqtar 2004 jyldan beri sapasyz su ýshin memlekettik kompaniyalarmen dau­lasyp, keybir sot isi әli kýnge jal­ghasyp keledi.
Endi Qazaqstan jaghdayyna kelsek, elimizde auyl sharua­shy­ly­ghynda sudyng jetispeushiligi anyq bayqalady. Tek qysta qardyng qa­lyn, jauyn-shashynnyng jii boluy ghana qazaqstandyq diqandardy qiynshylyqtan qútqaryp keledi. Al su ýnemdeu ýshin songhy kezderi tam­shylap sugharu әdisi jii qolda­nylyp jýr.
Auyzsumen túrghyndardyng 60 payyzy ortalyqtandyrylghan su jýiesimen qamtamasyz etilgen. Kóptegen eldi mekender sudy tasyp ishedi. Songhy kezderi qolgha alynghan «Taza su», «Aqbúlaq» baghdarla­ma­laryna jyl sayyn bólinetin miyl­liardtaghan tenge auyzsumen jab­dyqtau jәne taza sumen qamtamasyz etu mәselesin týpkilikti sheshude.
Kóp jylghy zertteulerge qara­ghanda Qazaqstanda songhy 30 jylda ózender qory 25,3 tekshe shaqy­rymgha kemigen. Esep boyynsha 2020 jyly su resurstary taghy da 86 tekshe shaqy­rymgha azaymaqshy. Qazir sudy tútynu elimizde jylyna orta esep­pen 32,5 tekshe shaqy­rym.
Mamandardyng sózine qaraghanda, 2020-2030 jyldary su tapshylyghy tipti terendey týspekshi. Sondyqtan kórshi elder arqyly keletin ózen sulary men ishtegi ózen-kólderding suyn tiyimdi paydalanu, sudy ýnemdeu mәselesi elimiz ýshin de basty mәsele bolyp qala bermek.

Derek pen dәiek:
Orta eseppen afrikalyq otbasy shamamen kýnine 23 litr su paydalanady. Al amerikalyq otbasy 946 litr su paydalanady.
Bir milliard túrghyn sugha mýlde zar.
WWDR (su resurstaryn damytudyng әlemdik bagh­darlamasy) kóptegen balalar sudyng sonynda jýrip mektepke bara almaydy. Kóptegen mek­tepterde әjethana joq.
Ár 8 minut sayyn las sudan bir bala óledi.
Jylyna 25 million adam las su ishu sal­darynan kóz júmady.
Artta qalghan elderde taza emes nemese las su júqpaly aurulardyng kózine ainalghan.
Su qúbyrlarynda kezdesetin qorghanys bala­lardy jýike auruyna úshyratatyn birden-bir qaterge ai­nalghan.
Qorshaghan ortany qorghau agenttigining esebinshe, amerikalyqtar jyl sayyn 40 trillion gallon su paydalanady. Búl kórsetkish on jyl sayyn 25 payyzgha ósude.
1974 jyly qabyldanghan «Auyzsu qauipsizdigi turaly» zang boyynsha agenttik 60 mynnan astam týrli himikattyng tek 91-i ghana sugha qosylyp ketuine keshirimmen qaraydy.
Qorshaghan ortany qorghau ministrligi bó­telkelerdegi dayyn sudy tekseru barysynda olardyng qyzmeti men saudasy mýlde qadagha­lan­baytynyn anyqtaghan.
AQSh-ta jylyna 18 milliard funt uly qaldyqtar auagha, jerge, sugha sinedi.
Amerikalyqtar saghat sayyn sudan bosaghan 2,5 million bos plastikalyq bótelkelerdi dalagha tastaydy.

Joldasbek DUANABAY

"Ayqyn" gazeti