Senbi, 20 Sәuir 2024
Janalyqtar 4132 0 pikir 31 Mamyr, 2012 saghat 11:47

Qúdaydan qoryqpay, adamnan úyalmay...

Búl ne degen zaman boldy?! Qúdaydan qoryqpay, adamdardan úyalmay, bizding qazaqta óz halqyn ózi jamandaytyn, óz últyn ózi kemsitetin, "qaghynan jerigen qúlan" nigilister kóbeyip barady. Ondaylar ayaqtary aspannan salbyrap ózderi týse qalghanday, qazaq degen halyqtyng san ghasyrlyq tarihy bar el ekenin de, sol eldik jolynda sandaghan ata-babalarynyng qúrban bolghanyn da bilmeydi, yaky bilgisi de kelmeydi. Eng jamany - zamannan zaman ozyp, dýnie de, qogham da ózgerip jatqanyna qaramastan, ondaylar әrtýrli úrpaqtardyng buynynda da bar bolyp shyghyp otyr...

Jaqynda, "Vremya" gazetining 26-sәuirdegi sanynda, ózin sayasattanushy dep esepteytin, keyingi buyn ókili Daniyar Áshimbaev deytin jigitting "Kazahy za nezavisimosti ne borolisi" degen súhbaty shyqsa, odan jiyrma shaqty kýn búryn (dәlirek aitqanda, biylghy sәuir aiynyng 6-sy kýni) Oralda, orys tilinde shyghatyn "Pulis goroda" aptalyghynyng qosymshasynda, agha buyn ókili Nәjimeden Esqaliyevting "S istoriey nado byti chestnymi" deytin súhbaty jaryq kórdi. (Búl - jay qosymsha emes, kәdimgi Oral qalalyq "Pulis goroda" gazetining ishindegi "Vestnik Uraliskogo gorodskogo maslihata" deytin resmy qosymsha!)

Sonymen... "Oral qalalyq mәslihatynyng Habarshysy" ne deydi?!

Búl ne degen zaman boldy?! Qúdaydan qoryqpay, adamdardan úyalmay, bizding qazaqta óz halqyn ózi jamandaytyn, óz últyn ózi kemsitetin, "qaghynan jerigen qúlan" nigilister kóbeyip barady. Ondaylar ayaqtary aspannan salbyrap ózderi týse qalghanday, qazaq degen halyqtyng san ghasyrlyq tarihy bar el ekenin de, sol eldik jolynda sandaghan ata-babalarynyng qúrban bolghanyn da bilmeydi, yaky bilgisi de kelmeydi. Eng jamany - zamannan zaman ozyp, dýnie de, qogham da ózgerip jatqanyna qaramastan, ondaylar әrtýrli úrpaqtardyng buynynda da bar bolyp shyghyp otyr...

Jaqynda, "Vremya" gazetining 26-sәuirdegi sanynda, ózin sayasattanushy dep esepteytin, keyingi buyn ókili Daniyar Áshimbaev deytin jigitting "Kazahy za nezavisimosti ne borolisi" degen súhbaty shyqsa, odan jiyrma shaqty kýn búryn (dәlirek aitqanda, biylghy sәuir aiynyng 6-sy kýni) Oralda, orys tilinde shyghatyn "Pulis goroda" aptalyghynyng qosymshasynda, agha buyn ókili Nәjimeden Esqaliyevting "S istoriey nado byti chestnymi" deytin súhbaty jaryq kórdi. (Búl - jay qosymsha emes, kәdimgi Oral qalalyq "Pulis goroda" gazetining ishindegi "Vestnik Uraliskogo gorodskogo maslihata" deytin resmy qosymsha!)

Sonymen... "Oral qalalyq mәslihatynyng Habarshysy" ne deydi?!

Álgi D.Áshimbaev deytin qandasymyz "Qazaqtar tәuelsizdik ýshin kýresken emes" dese; bala emes, shagha emes, ómirding biraz ystyq-suyghyn kórgen, kezinde el biylegen, júrtqa aqyl aitqan agha buyn ókili Nәjimeden Esqaliyev myrza tipti odan da asyryp jiberipti.

"Revolusiyagha deyin qazaq deytin últ tipti bolghan emes! - deydi ol nyghyrtyp. - Patsha túsynda bizdi "qyrghyzdar" nemese "qyrghyz-qaysaqtar" dep atady" (Orysshasynda: "Do revolusiy ne bylo takoy nasionalinosty - kazahi. Pry sare nas nazyvaly kirgizamy ily kirgiyz-kaysakami" delingen).

Múnymen tynbay, gazet tilshisine:

- Mening ýiimning aulasynda túrghan Leninning busti esinde me?! - deydi әldeqanday bir maqtanyshpen. - Bir kәsiporynnyng qoymasynda shang basyp jatqan jerinen ony maghan balalarym әkelip bergen.

- Esimde bolmay she?!

- Onda ne dep jazyp qoyghanymdy bilemisin? "Qazaq, esinde bolsyn, Lenin bolmasa, sening últyng da, memleketing de bolmas edi", - dep jazylghan...».

"Mine, tarihy fakt osy! - deydi, 1986-91 jyldary Oral obkomynyng birinshi hatshysy, 1992-93 jyldary Oral oblysynyng әkimi, 1993-94 jyldary Kókshetau oblysynyng әkimi, 1994-99 jyldary Qazaqstannyng Ózbekstandaghy, Ukrainadaghy elshisi, al 1999 jyldan TMD elderi atqaru komiytetin­degi Qazaqstannyng uәkili bolghan darday kisi!!!

"Jer astynan jik shyqty, eki qúlaghy tik shyqty", al búghan ne deuge bolady?!

Eshtene de!!!

Esqaliyevshe aytqanda, "revolusiyagha deyin mýlde bolmaghan qazaq deytin últtyn" Oktyabri sosialistik revolu­siyasynan keyin bir týnde payda bola qalmaghanyn, jalpy, últ degenning payda boluy, qaz túryp, qalyptasuy, ósip-órkendeui ghasyrlargha sozylatyn úzaq tarihy prosesterding nәtiyjesi ekenin, ol tipti Esqaliyevting "Leniyn" deytin sheksiz biylikke ie әlgi kósemining qol qoyghan dekretimen de ornay qalmaytynyn, al jat júrttar tanghan etnonim eshbir halyqtyng naqty atauy bola almaytynyn, t.s.s. ejiktep, Esqaliyevke de, odan ózgelerge de týsindirip jatudyng týkke qajeti joq! Ondaygha sóz shyghyndaudyng ózi artyq nәrse! Al, ghylym aldy bylay túrsyn, tipti az-maz sauaty bar júrttyng aldynda ol turaly aityp jatudyng ózi úyat! Biraq qaytersin...

Áriyne, týsinigi osynday bolghan son, "qazaq degen últ revolusiyagha deyin bolghan emes!" dep otyrghan kisige, ol halyqtyng tarihy da, tarihy túlghalary da nemenege kerek?! Kerek emes, әriyne! Sondyqtan, halyq tarihyndaghy aituly túlghalargha til tiygizu, ghaybattau - múnday adam ýshin týkke túrmaydy.

Endi onyng óz auzymen aitqan sózin estiginiz kele me?! Tyndanyz!

«- Na meste pamyatnika Leninu ustanovim pamyatnik Syrymu Datovu, y daje ploshadi poluchila ego imya. Chestno govorya, vybor etot ne sovsem ponyaten... - dep, mәimónkelep keledi de: - Syrym byl... prevodiytelem antihanskogo dviyjeniya (???); v boribe za vlasti nad kazahamy (???) izgnal hana Nuraly, ubil hana Esima, narod predal ego anafeme (???)" - dep gazet tilshisining aldynda sayra-a-ap otyr.

Múnan song onyn:

« - Ustanovka na sentralinoy ploshady Uraliska pamyatnika cheloveku, kotorogo narod izgnal (???), vyglyadit neskoliko stranno. Istoricheskiy absurd"...- degenine tandanudyng tipti jóni joq! (Men Esqaliyevting sózin qazaqsha keltiruge oryssham jetpey otyrghandyqtan emes, erten: "Men olay degen joqpyn, bylay dep edim" dep bas tartpasy ýshin әri sóz saptasynan kókiregindegi oiy anyq sezilip túrsyn dep, әdeyi týpnúsqa kýiinde berip otyrmyn - Q.M.).

IYә-ә, "estimegen elde kóp" degen, tegi, ras sóz. Shybyn janyn shýberekke týiip, patsha ókimetining otarlau sayasatyna qarsy on tórt jylday talmastan kýresken arysymyzdyng qadir-qasiyetin halqyna qalay jetkizemiz dep alasúryp jýrsek, sol otarshyldardyng soyylyn soqqan han Núralymen de, onyng tóniregindegi jandayshaptarmen de ymyrasyz kýresken batyrdy "Ol - halyq laghnet aitqan adam" ("Narod predal ego anafeme") deuge, Esqaliyev myrzanyng auzy qisayyp ketpey, qalay barghanyna tanghalmasqa әdding joq!

Qashanda "jaqsynyng artynan sóz eredi"... deydi halyq. Syrym turaly da jaqsyly-jamandy sóz, әriyne, búryndary da talay aitylghan. Dostary da aitqan ony, dúshpandary da aitqan. Alayda onyng ómiri men qoghamdyq qyzmeti turaly egjey-tegjeyli zertteuler jasap, tereng ghylymy enbek jazghan, sol ýshin Kenes ókimetining qylyshynan qan tamyp túrghan kezining ózinde I dәrejeli Stalindik syilyq alghan M.Vyatkindi, 1924 jyly "Sovet­skaya kirgiziya" jurnalynyng 10-sanynda "Batyr Syrym Datov" degen zertteu maqala jazghan A.Ryazanovty, Kenes ókimetining alghashqy jylarynda "VII-HVIII gh.gh. Qazaqstandaghy feodaldyq qatynastardyng tarihyna" degen enbeginde Syrym qozghalysyn da sóz etken A.Chuloshnikov sekildi ghalymdardy bylay qoyghanda, patsha ókimetining ózining sheneunikteri men ghalymdary A.Levshiyn, M.Krasovskiy, L.Meyer, berigirekte F.Lobysevich, A.Dobrosmyslov, M.Terentievterding birde-biri ol turaly dәl múnday qiyanat ta, ghaybat ta sóz aityp kórgen joq edi. Osynday sózdi Ol - әri batyr, әri by Syrym, - mine, birinshi ret óz qandasynyng auzynan estip otyr...

"Sóz sózden tuady; sóilemese qaydan tuady?!" degen. Osy rette mening esime qazir eki týrli әngime eriksiz týsip otyr. Birinshisi - dәl osynday jaghdaydy kózi tirisinde basynan keshken últ kósemi, qayran Ahang (Ahmet Baytúrsynov) kýiine otyryp, ózining "Kók esekterge" degen óleninde ashyna jazghany.

 

Ne jazyp em, Qúday-au,

men qazaqqa,

Múnshama ghyp salghanday

búl azapqa...

...Qinamaydy abaqtygha

japqany,

Qiyn emes dargha asqany,

atqany!

Maghan auyr osylardyn

bәrinen

Óz aulymnyng itteri ýrip,

qapqany!

- dep ózegi órtene ókinip edi.

(Qaranyz: A.Baytúrsynov., "Kók esekterge"., "Aq jol.", Almaty., "Jalyn"., 1991 jyl, 71-bet)

Ekinshisi - jas kezinde kenestik iydeologiyagha sheksiz senip, "uaqyttyng kólenkesi" bop jýrgen kezinde, tau halyqtarynyng azattyq jolyndaghy kýresining kósemi - imam Shәmildi jamandap óleng jazamyn dep, ómir boyy elinen, jerinen, tughan halqynan keshirim súrap, ókinumen ótken Rasul Gamzatovtyng "Mening Daghystanym" atty kitabyndaghy esteligi men óleni. "Mening bayaghydaghy sol bir eski ólenim ýshin daghystandyqtar qatemdi keshirdi me eken; bәrinen búryn Shәmilding aruaghy keshti me, keshpedi me - bilmeymin; biraq ol isimdi men ózime-ózim eshqashan keshirmeymin!" - degen Rasul, osy ar azabynan qinalyp jýrgen kýnderining birinde týs kóripti. Týsinde Shәmil aitty deydi:

 

"... v boyah iy

v pojarishah dymnyh

Mnogo krovy ya proliyl,

y muk perenes.

Devyatnadsati pylayshiyh

ran nanesly mne.

Ty nanes mne dvadsatuy,

molokosos!"

(Qaranyz: R.Gamzatov., "Moy Dagestan", . "Molodaya gvardiya", 1968., 90-91- better)".

"Tabaldyryqtan asqan tau joq, jaman aghayynnan asqan jau joq!" dep, jaryqtyq bizding Syrym batyrdyng ózi de shegelep-aq aityp ketip edi. Dúshpan salghan jaradan, jaqynyng salghan jara - jýz ese auyryraq ta ashyraq bolatynyn aghayyn úmytpasa eken!!!

R.S. 1992 jyldyng aqpan aiynda, men "Egemen Qazaqstangha" "Syrym Datúly" atty ýlken maqala jazyp, keyin ýkimetimiz qauly shygharyp, batyrdyng 250 jyldyq mereytoyy respublika kóleminde toylanyp edi. Toy batyrdyng tughan jeri - Jayyq boyynda da toylanghan. Sonda "Zeniyt" za­uytynyng Mәdeniyet Sarayynda ótken ýlken jiynda:

- Qazaq halqynyng danqty úly, qol bastaghan kósem, sóz bastaghan sheshen Syrym Datúlynyng 250 jyldyq mereytoyyna arnalghan saltanatty jiyndy ashyq dep jariyalaymyn!" dep, kirispe sózdi bastaghan - sol kezdegi Batys Qazaqstan oblysynyng әkimi, osy Nәjimeden Esqaliyev bolatyn. Prezidiumda, qasyndaghy orynnan túryp baryp, saltanatty      jiynda bayandama jasaghan men, oblys әkimining әlgi sózderin óz qúlaghymmen estigenmin. Kelesi kýnderi oblystyq gazette de habarlanghan. (Qaranyz: "Oral óniri"., №168, 7.H.1992. "Syrym toyy bastaldy").

Arada 20 jyl ótkende, osynsha ainitynday ne kýn tudy? Nәjimeden Yqsanúlynyng sondaghy lebizine senemiz be, әlde myna sózine senemiz be?! Kisi el basqaryp túrsa ghana, halyqtyng arystaryn aspangha kóteredi de, qyzmetten týsip qalsa, "kýl bolmasa, býl bolsyn!" dey me?! Qaytedi? Ne deydi?!

Birese jay, birese búlay... eki sóilegen kisini el ne dep aiyptaytynyn, men esine salmasam da, esi bar adamnyng ózi-aq biler dep oilaymyn. Asyly, әrkim betine keler úyatty ózi bilip jusa iygi ghoy...

Qajyghaly Múhanbetqaliyúly,

jazushy, Qazaqstan Respublikasynyng enbek sinirgen qayratkeri

«Jas Alash» gazeti

0 pikir