Júma, 19 Sәuir 2024
Janalyqtar 4404 0 pikir 26 Qarasha, 2011 saghat 15:31

Júldyzdy jiyrma kýn

Ekinshi kýn (27 qarasha ):

ATAMEKEN

Elimiz tәuelsizdigin jariyalaghannan keyin Memleket basshysy N.Á.Nazarbaev Syrtqy ister ministrligine, basqa da mýddeli ministrlikter men vedomstvolargha elding birligin jәne aumaqtyq tútastyghyn qamtamasyz etu ýshin shekaralas memlekettermen Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik shekarasyn zandy týrde resimdeu ýderisin bastaudy tapsyrdy. Óitkeni, shekara mәselesin týpkilikti sheshkenge deyin kez kelgen shekaralas memleketting bizding elimizge aumaqtyq talap qong mýmkindigi saqtalatyn edi.

Qazaqstan ózimen shektesetin barlyq memlekettermen memlekettik shekarasyn halyqaralyq sharttar negizinde delimitasiyalau ýderisin oidaghyday jýzege asyrdy, shekarasyn shegendep aldy. Búl - aitugha ghana jenil. Gazetting býgingi nómirinde jariyalanyp otyrghan maqalalar tәuelsiz memleketting negizgi atributtarynyng biri - memlekettik shekaramyz jayynda bolmaq.

OTAN MEMLEKETTIK ShEKARADAN BASTALADY

Ekinshi kýn (27 qarasha ):

ATAMEKEN

Elimiz tәuelsizdigin jariyalaghannan keyin Memleket basshysy N.Á.Nazarbaev Syrtqy ister ministrligine, basqa da mýddeli ministrlikter men vedomstvolargha elding birligin jәne aumaqtyq tútastyghyn qamtamasyz etu ýshin shekaralas memlekettermen Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik shekarasyn zandy týrde resimdeu ýderisin bastaudy tapsyrdy. Óitkeni, shekara mәselesin týpkilikti sheshkenge deyin kez kelgen shekaralas memleketting bizding elimizge aumaqtyq talap qong mýmkindigi saqtalatyn edi.

Qazaqstan ózimen shektesetin barlyq memlekettermen memlekettik shekarasyn halyqaralyq sharttar negizinde delimitasiyalau ýderisin oidaghyday jýzege asyrdy, shekarasyn shegendep aldy. Búl - aitugha ghana jenil. Gazetting býgingi nómirinde jariyalanyp otyrghan maqalalar tәuelsiz memleketting negizgi atributtarynyng biri - memlekettik shekaramyz jayynda bolmaq.

OTAN MEMLEKETTIK ShEKARADAN BASTALADY

Qazaqstan tәuelsiz memleket bo­lyp qúrylghannan bastap ha­lyq­ara­lyq qúqyq normasy men qaghida­laryn berik ústanatynyn mәlimdedi. Preziydent N.Nazarbaev syrtqy sayasy baghyttyng myna­day baghdarlaryn belgiledi: «Eng aldymen, biz óz saya­satymyzdyng beybitshilik sýigish­tik baghytyn qoldaymyz jәne biz әlem­degi birde-bir memleketting auma­ghyna dәmelenbeymiz dep mәlim­deymiz. Óz jauapkershiligimizdi úghyna otyryp, әr әskery qaqtyghystyng sony apatty saldargha әkelip sogha­tynyn týsinemiz:

- Qazaqstannyng memlekettik saya­sa­tynyng basty maqsaty retinde beybitshilikti saqtaudy moyyn­­daymyz;

- sayasi, ekonomikalyq jәne bas­qa maqsattargha qol jetkizu qú­raly retinde soghys nemese әske­ry kýshpen qauip tóndiruden bas tartamyz;

- qúrylghan shekaralardyng beriktigi, basqa memleketterding ishki isterine aralaspau qaghidala­ryn ústanamyz».

Bizding memleketimizding sheka­ra­lyq sayasaty halyqaralyq qú­qyq, últ­­tyq zannama jәne әlem­dik tә­ji­riybe qaghidalary men normalaryna negizdelgen. Memlekettik shekara zan­­dy bekitilgen aumaghynyng shegin ai­qyndaytyn syzyq retinde qarala­dy. Konstiy­tusiyagha sәikes Qazaqstan Res­pub­liy­kasynyng aumaghy qazirgi sheka­rasynda birtútas, qol súghyl­maydy jәne bólinbeydi. Qazaq­stan­nyng memlekettik shekarasyn belgilegen jәne ózgertken kezde jeke menshik pen újymdyq qauip­sizdikti, shekaralas memlekettermen ózara tiyimdi jәne jan-jaqty yntymaqtastyq mýddele­rin, shekara daularyn beybit sheshu qaghiy­dattaryn basshylyqqa alady.

Memleketaralyq shekarany belgileu eki kezennen túrady. Birinshi kezeni - búl shekarany delimitasiyalau. Yaghni, tiyisti shart boyynsha memlekettik shekara syzyghynyng ótuin egjey-tegjeyli sipattap anyqtau jәne sol syzyqty kartagha týsiru. Ekinshi kezeni - búl shekarany demarkasiyalau, jergilikti jerde sheka­rany ornatu.

Elimizding eki iri derjava - Resey men Qytaydyng arasynda or­nalasuy búl eldermen shekara­nyng ótui mәse­lesine erekshe mәn berdi. Sondyqtan Qazaqstan delegasiyasy óz kózqara­syn berik ústandy jәne kelissózder jýr­gizushi әriptesterining úsynys­tary men dәiekterin qúrmetpen qa­byldap, kórshi memlekettermen au­maqtyq dau-damaylar negizinde bola­tyn týsinispeushilikti bol­dyr­maudy qadaghalay otyryp, jýieli týrde óz mýddelerin ilgeri jyljyta berdi. Búl mәse­lelerde Qazaqstan diploma­tiya­lyq qyzmeti prinsiptilik pen beriktikti, syndar­lylyq pen bitimgershilikti ýiles­tire bildi.

Qazaqstangha 1992 jyldan 2005 jyl­gha deyin zamanauy qúr­lyqtaghy she­karany barlyq periymetri boyyn­sha belgilep alugha mýmkindik tudy. El basshylyghy eng aldymen Qytay Halyq Res­publikasymen memlekettik sheka­rany delimitasiyalau tura­ly sheshim qabyldady. Óitkeni, Qa­zaqstan men Qytay arasynda memlekettik shekara ornatudyng búrynnan kele jatqan kýrdeli tarihy bar. Sonday-aq Qazaqstan - Qytay she­karasy ýsh ghasyr boyyna qalypta­syp keldi. Onyng alghashqy qújatty resimdeui 140 jyldan astam búryn bastalghan, ol kezde Qazaqstan Resey impe­riyasynyng qúramynda bolghan edi. 1860 jylghy Pekin qosymsha shar­­ty men 1864 jylghy Chuguchak hat­tamasy búl júmystyng negizin qala­ghan. Sodan keyin 1881 jyly Peterburg sharty bekitilgen, búl ýderis Or­talyq Aziya shekterinde Resey - Qy­tay shekarasy or­nauymen ayaqtalghan.

Búdan keyingi jyldary sheka­rany mejeleuding qúqyqtyq negizi qalyptasqan jәne shekara syzy­ghy da negizinen syzylghan bola­tyn. Biraq sharttyq qújattar ayaqtalmay qalghan­dyqtan, shekara syzyghy eleuli óndeu­lerden ótti. Búl shekaralyq kelisimderge birge úsynylghan kartalar negizinen úsaq kólemdi boldy. Shekara sy­zyghynyng egjey-tegjeyli sipat­ta­masy bolmady, keybir jergilikti jer­lerde shekara belgileri ornatyl­mady. Onyng ýstine son­ghy jýz jyl­dan astam uaqytta eki jaqty shekara tekserisi jýrgi­zilmedi. Osyghan baylanysty ol naqtylaudy asa qajet etti.

Naqtylaudyng qajettigi men memlekettik shekara syzyghynyng ótuin belgileu mynaday jaghday­larmen de tanylady: HIH ghasyr­daghy Resey men Qytay shartta­rynda shekteuding ótu syzyghy keybir uchaskelerde belgilenbegen. Demek, múnday uchaskeler Qa­zaq­stan men Qytay shekaralarynda da kezdesken. Sonday-aq ózen anghar­larynda, su taraptarynda jәne t.b. shekara ótetin uchaskelerde eleuli óz­gerister bolghan. Keybir jerlerde belgisiz sebepterden shekara belgileri auytqy­ghan nemese ol kelisilmegen nýktelerde belgilengen.

Kenester Odaghy taraghannan keyin geosayasy jaghdaydyng ózge­rui­ne bayla­nysty QHR-men ke­lis­sózderdi jýrgi­zu ýshin KSRO ýkimettik delegasiya­synyng orny­na Qazaqstan Respubliy­ka­sy, Qyr­ghyz Respublikasy, Resey Fede­rasiyasy jәne Tәjikstan Res­pub­­likasynyng birikken ýkimettik de­legasiyasy qúryldy. 1992 jyly qa­zan­da janadan qúrylghan delegasiya ke­lissóz ýderisin qayta jandan­dyr­dy. Búl salada ýlken diplomatiyalyq tәjiriybesi bar Qytaymen shekaragha qatysty kelissózder jýrgizu sheshimi sol kezde qabyldanghan dúrys sheshim ekenin aiqyndady. Birinshiden, Resey mamandarynyng kóp jylghy tәjiriy­besin paydalanu qajet boldy. Ekinshiden, Mәskeude mú­raghat material­dary kóp, onsyz shekara mәselesin talqylau mým­kin emes edi.

Qazaqstan - Qytay memlekettik shekarasyn halyqaralyq-qú­qyqtyq resimdeu mәselesi eki elding Memleket basshylarynyng kezdesuleri ba­ry­syndaghy talqy­lau­larda negizgi taqyryp boldy. Osylaysha jiyrma raundty kelissózder barysynda Qa­zaq­stan - Qytay memlekettik shekara syzyghynyng 90 payyzdan astamy kelisildi. Al shekaranyng barlyq syzy­ghynyng úzyndyghy 1783 sha­qyrymdy qúraydy. Búl 1994 jylghy 26 sәuirde Qazaqstan men Qytay elderi basshy­la­rynyng Qa­zaqstan Respublikasy men Qytay Halyq Respublikasy ara­syndaghy kelisimge qol qoigha mým­kindik berdi. Kelisim 1995 jylghy 11 qyrkýiekte ratifikasiyalanghan gra­motalar almasqannan keyin qol­da­nysqa engizildi.

Atalghan kelisimge qol qoyy­lar kez­de Qazaqstan - Qytay she­kara­larynyng eki "dauly" uchaskelerinde shekara syzyghy ótui tura­ly uaghda­lastyqqa qol qoyylma­ghan bolatyn. Osy eki uchaskede memlekettik shekara syzyghynyng ótui turaly mәseleni sheshu ýshin kelisimning 3-baby boyynsha kelissózderdi jalghastyru qajet­tigi turaly uaghdalastyqqa qol jet­kizildi. Sonymen, qol qoyyl­ghan kelisimning shen­berinen tys eki uchaske - Shaghan­oba men Bay­myrza asulary (Shyghys Qazaq­stan oblysy, Zaysan audany) jәne Saryshilde ózeni (Almaty ob­ly­synyng Alakól audany) audandary qalghan edi.

Mәseleni sheshu joldarynyng bә­rin zerttep bolghannan keyin kelisilmegen eki «dauly» uchaskelerde Qa­zaq­stan - Qytay memlekettik sheka­rasy ótuining layyqty núsqasy ja­sal­dy. Sóitip, qol jetkizilgen uaghda­lastyqtar Birlesken hattama jazba­symen bekitildi jәne 1996-1997 jyl­dary 1:50000 kólemdi kartagha tý­siril­gen. Búl qújattar Shaghanoba asuy men Saryshilde ózeni audan­da­ryndaghy búryn Qazaqstan - Qytay memlekettik shekarasyn­daghy kelisilmegen uchaskeler tu­ra­ly Qazaqstan Respublikasy men Qytay Halyq Respublikasy arasyndaghy qosymsha kelisimdi әzirleu ýshin zandy negiz qyzme­tin atqardy. Atalghan kelisimge 1998 jyly 4 shildede Almatyda Qa­zaqstan Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev pen QHR Tóraghasy Szyan Szemini qol qoydy. 1999 jyly 7 sәuirde qoldanysqa engizilgen búl qújat Qazaqstan diyp­lomatiyasynyng zor jetistigi bo­lyp tabylady. Osy jerde atap óteyik, kelissóz basynda Qytay tarapy osy eki uchaskeni toly­ghy­men óz ókilettiginde qaldyrugha әbden-aq tyrysyp baqty. Olar óte manyzdy dәiekter, qújatty derekter men kartografiyalyq materialdardy mysalgha keltirgen edi.

Qazaqstan - Qytay shekara­synyng barlyq ótu syzyghy boyyn­sha tolyq uaghdalastyqqa qol jet­kizuding manyz­dy­lyghy mynada: Qa­zaqstannyng býkil tarihynda túnghysh ret Qytaymen ha­lyq­aralyq dengeyde tanylghan jәne zandy resimdelgen memlekettik she­ka­ragha ie bolghandyghynda ja­tyr. Búdan keyin taraptar memlekettik shekarany tolyghymen ha­lyqaralyq-qúqyqtyq resimdeu maqsatynda ony demarkasiyalaugha kiristi. Sóitip, 1997-1998 jylda­ry memlekettik she­karagha shekara belgilerin ornatu ýshin tiyimdi dala júmystaryn úiym­dastyrugha yqpal etken normativtik-qúqyq­tyq baza әzirlendi. Al shekara bel­gilerin ornatu júmystary 2001 jyldyng sonynda ayaqtaldy. Nә­tiyje­sinde úzyndyghy 1783 shaqy­rym bola­tyn memlekettik sheka­ragha 688 shekara belgileri orna­tyldy. Onyng 346-sy Qazaqstan, 342-si Qytay jaghynda.

Kenestik dәuirden elimizge mú­ra bolyp qalghan aumaqtyq mәsele sayasy da, qúqyqtyq ta jaghynan tolyghymen dúrys sheshildi dep nyq senimmen aitugha bolady. Eng bastysy - bizding memleketting úzaq merzimdi mýddeleri sheshildi. Shekara mәselesining týpki­lik­ti retteluine barlyq qazaqstan­dyq shynayy quandy dep aitsaq qa­telespeymiz. Óitkeni, búl әrqa­shan da Qazaqstannyng qauipsizdigi men iygiligi ýshin asa manyzdy bolyp tabylady.

Shekara mәselesin retteude kelis­sóz ýderisin bastaghan jәne oghan bas­shylyq etken eki memle­ketting basshy­lary - Núrsúltan Nazarbaev pen Szyan Szemini boldy. Qazaqstan men Qytay bas­shylary eki jaqty ynty­maq­tas­tyqtyng keleshegin kýngirtten­dirui yq­timal aumaqtyq mәseleni sheshu ýshin tarihy jauapkershilikti ózderine jýktedi. Sebebi, shekarany ret­teuden bas tartu eki jaqty qaty­nastarda kýrdeli qiyndyqtar tudyratyn edi.

Qazaqstan Respublikasynyng Reseymen, Ózbekstanmen, Qyr­ghyz­stan­men jәne Týrkimenstan­men memlekettik shekarasyn delimitasiyalau boyyn­sha kelis­sóz­der ýderisi 1999 jylghy qyr­kýiekte bastaldy. Kelis­sózderdi jýrgizu arnayy qúrylghan Qazaq­stannyng ýkimettik delegasiya­sy­na tapsyryldy. Ózara uaghdalas­tyqqa sәikes atalghan memlekettermen birge Qazaqstan Respub­liy­ka­sy­nyng shekaralaryn deliy­miy­tasiyalau­daghy kelissózder qú­qyqtyq negizi bar myna qújattar boyynsha jýrgizildi: 1991 jylghy 21 jeltoqsandaghy Alma­ty dekla­rasiyasy jәne TMD-gha mýshe memleketter qabyldaghan basqa da negizge alynatyn qújattar; tiyisti shektes memlekettermen bekitilgen dos­tyq jәne yntymaqtastyq turaly eki jaqty sharttar; memlekettik sheka­ra­ny delimitasiyalau turaly memorandumdar; KSRO Jogharghy Kenesi­nin, bú­rynghy odaqtas respublikalar­dyng Jogharghy kenesterining jar­lyq­tary men qaulylary; memlekettik óki­met­ting ókiletti ókilderi men shektes memleketter - bú­ryn­ghy KSRO res­pub­lika­lary­nyng basqa­ruy­men bekitilgen kar­tografiyalyq materialdar.

Taraptar qújatta aitylghan erejelerdi ózgerte almady, al shekara­nyng qújatyna týsiriletin ózgerister halyqaralyq qúqyq normalaryna sәi­kes olarmen kelisip engizildi. Kýr­deli mәselening biri - taraptar shekara syzyghy­nyng boyynda túratyn halyq­tyng etnostyq qúramyn, qalyp­tasqan sharuashylyq qyzmetining jagh­day­laryn, últtyq diny nysandar men zirattarynyng ornalasu or­nyn, son­day-aq jergilikti túr­ghyn­dar­dyng qay memleketting aza­mat­tyghyn alatyn erkimen sanasuy kerek boldy. Óitkeni, memlekettik shekara eldi mekenderdi, sharuashylyq jýrgizu nysanda­ryn kesip ótpeui kerek. Osynyng ózinen-aq memlekettik shekarany shektes memlekettermen delimitasiyalau jónin­degi kelissóz­der­ding qanshalyqty qiyn bolghanyn bayqaugha bolady.

Mamandar әr kelissóz bastalar aldynda Ortalyq memlekettik múra­ghattaghy, ministrlikter men vedom­stvolardaghy, Qazaq­stan­nyng arnayy mekemelerindegi qúqyqtyq bazalarmen jәne qa­jetti materialdarmen múqiyat ta­nysyp, әr memleketpen kelis­­sóz jýr­gizuding qaghidattary men әdis­teme­lerin dayyndady. Delegasiya mý­she­leri, sonday-aq jú­mys top­ta­rynyng ókilderi jergilikti ha­lyqpen, qogham­dyq úiymdar bas­shy­larymen údayy kezdesip túr­dy. Kelissóz ýde­risterining ba­rysy turaly Qazaqstan azamat­taryn habardar etu maqsa­tynda búqaralyq aqparat qúraldary ýshin baspasóz mәslihattary men brifingter ótkizdi. Qajet bol­ghan jaghdayda eldi mekenderge baryp, shekara alqabynyng aero­gharysh fotosuretteri týsirildi, basqa da sharalar jýzege asy­ryldy.

Kelissózderden keyin shekara­nyng kelisilgen jobalyq syzyghy topogra­fiya­lyq kartagha týsirilip, odan song eki taraptyng hattama­lyq sheshimi bekitildi. Osy kartalar boyynsha she­karanyng ótu sipattamasynyng mәtini qúryldy, ol shekara syzyghyn deliy­miy­­ta­siya­laudy anyqtaytyn negizgi qú­jat bolyp tabylady. Shektes mem­leketterding delegasiyalary kelis­sóz ýde­risining songhy kezeninde memlekettik shekara turaly shart­­tyng jo­balaryn әzirleudi jýzege asyrdy.

Ózbekstan Respublikasymen mem­lekettik shekarany delimitasiyalau boyynsha kelissózder óte kýrdeli ótkenin atap ótken jón. Qazaqstan men Ózbekstan arasyn­daghy zamanuy shekarany qúru ta­rihy Kenester mem­leketi qúryl­ghan kezden basta­lady. Al sheka­ra­ny naqty belgileu ortaaziyalyq respublikalardyng últ­tyq mejeleuin jýzege asyru bary­synda 1924-1925 jyldary bekitilgen. Búl jerde sóz RSFSR men Ózbek KSR arasyndaghy shekara sipat­tama­sy turaly bolyp otyr. Óitkeni, ol kezde Qazaq­stan Re­sey­ding qúra­mynda bo­latyn. She­karany sipattau 1925 jyl­ghy 9 qarashada RSFSR-ding Býkil­re­sey­lik ortalyq atqarushy komiyteti prezidiumy mәjilisining №28 hatta­masynyng 9-tarmaqshasynyng qosym­shasynda kórsetilgen.

Is jýzinde Qazaqstan - Ózbek­stan әkimshilik-aumaqtyq shekara­sy­nyng qú­qyq­tyq negizin 1956-1971 jyldar­daghy qújattar qúra­dy. Ol tarihtan belgili. Sol qú­jattarda Qazaqstan men Ózbek­stan arasyndaghy jer al­qaptaryn edәuir kóp mólsherde bólu anyq kórinip túr. Biraq uaghdalasqan taraptar delimitasiyany zandy negiz dep qabyldaghannan keyin olargha tekseris jasaugha kelmedi. Eger basqasha istese, 1991 jylghy 21 jeltoqsan­daghy Almaty dekla­rasiyasynyng jәne 1998 jylghy 31 qazandaghy Qazaqstan Res­publiy­kasy men Ózbekstan Res­pub­lika­sy arasyndaghy Myzghymas dos­tyq turaly sharttyng erejeleri men qaghidattary búzylar edi.

Qúqyqtyq bazanyng bol­ghanyna qaramastan, Qazaq­stan - Ózbekstan shekarasyn delimitasiyalau ýderisi óte qiyn ótti. Óitkeni, shekarada kýrdeli dәrejedegi uchaskeler boldy. Ol uchaskelerding kóp­shiligi Ontýstik Qazaqstan oblysynyng Saryaghash jә­ne Maqtaaral audandaryndaghy ha­lyq kóp qonystanghan auma­ghy boyynsha ótedi. Sonday-aq әkimshilik-aumaqtyq she­ka­ra­­nyng songhy sipattamasy belgilengennen beri 40 jylday uaqyt ótken eken. Osy kezeng ishinde eldi me­kenderde eleuli ózgerister tuynda­ghan, eldi mekender kóbeygen, jana qú­rylystar men sharuashy­lyq ny­san­dary payda bol­ghan. Shekaranyng jekelegen uchaskelerinde birlesken sharua­shy­lyq jýr­gizu­shi nysandar qúryl­ghan. Osynyng bәri taraptar delega­siya­­larynyng jer­gilikti jerdegi shy­nayy jagh­daydy múqiyat zertteuin qa­jet etti, mýmkindiginshe qa­­lyp­­tasqan túrmys jaghdayla­ry men she­karadaghy halyq­tyng sharuashylyq­taryn búz­baugha dәiekti sheshimder qa­byldaudy talap etti.

Jalpy, Qazaqstan - Óz­bek­stan me­m­lekettik shekara­syn delimitasiyalau júmysy eki kezendi qamtydy. Birinshi kezende 2001 jyly 16 qara­shada Astanada Memleket bas­shyla­ry qol qoyghan Qazaq­stan - Ózbekstan memlekettik shekarasy turaly Qa­zaqstan Respublikasy men Ózbekstan Respub­likasy arasyndaghy shart dayyndaldy. Qújat qazaq-ózbek memlekettik shekara syzyghynyng jalpy úzyndyghynyng 96 payyzynyng ótuin aiqyndap berdi. Shekara syzyghynyng ótuin sipattau shyghystan batysqa qaray baghyttaldy. Ekinshi kezende 2002 jylghy 9 qyrkýiekte Astanada Memleket basshylary qol qoyghan Qazaqstan Respublikasy men Ózbek­stan Respublikasynyng memlekettik shekarasynyng jeke uchaskeleri tura­ly shart dayyndaldy. Osy sharttyng bir bóligi retinde qosymsha zertteu ýshin qaldyrylghan ýsh uchaskening memlekettik shekara syzyghynyng ótu sipattamasy men kólemi 1:25000 jәne 1:100000 topografiyalyq karta­sy jasaldy. Qorytyndysynda Óz­bek­stanmen 2351 shaqyrymdy qúray­tyn shekara syzyghy naqtylandy.

Al Qazaqstan men Resey memlekettik shekarasyn delimitasiyalau jә­­ne demarkasiyalau mәselelerine kel­­sek, basynda-aq búl ýderis kóp ua­qyt alatyny týsinikti boldy. Sebebi, eki el arasyndaghy shekara әlem­degi eng úzyn shekara bolyp tabylady jәne ony delimitasiyalau men demarkasiyalau júmystary halyqara­lyq-qúqyq­tyq tәjiriybede biregey qúbylys edi.

Sonymen, 1998 jylghy 12 qazanda Qazaqstan men Resey preziydentteri Almatyda QR men RF arasyndaghy memlekettik shekarany delimitasiyalau turaly hattamagha qol qoydy. Taraptar qajetti sharalardy jýzege asyru ýshin Ýkimettik dengeydegi delegasiya qúrdy, olar 1999 jyldyng sonynda kelissózge kiristi. Ózara uaghdalastyq boyynsha Qazaqstan - Resey shekarasynyng ótu syzyghyn sipattau jәne ony kartagha týsiru ba­tystan - Volga ózenining tómengi aghy­synan bastalyp, 2005 jylghy qan­tarda shyghysta - Altay tauynyng Ontýstik Altay jotasynda ayaqtal­dy. Qazaqstan men Resey arasyndaghy shekarany delimitasiyalaudyng bas­tap­qy qúqyqtyq negizi - búrynghy odaqtyq respublikalar men KSRO-nyng zannamalyq aktileri, sonday-aq tiyisti kartografiyalyq materialdar boldy. Shekara syzyghynyng sipattama jobasyn dayyndau kezinde osy qújattar paydalanyldy.

Sonymen, 2005 jylghy 18 qan­tarda Mәskeude eki memleket basshy­lary Qazaqstan - Resey memlekettik shekarasy turaly Qazaqstan Respub­likasy men Resey Federasiyasynyng arasyndaghy shartqa qol qoydy. Bas­pasóz mәslihatyndaghy sózinde Qa­zaq­­stan Respublikasynyng Preziydenti N. Nazarbaev bylay dedi: «Biz bәrimiz manyzdy tarihy oqighanyng kuәgeri bolyp otyr­myz. Qazaqstan - Resey shekara­syn delimitasiyalau turaly shartqa qol qoyyldy. Tarihy bolyp sanalatyny, biz birinshi ret shekarany sharttyq tәr­tip­pen belgiledik».

Búl shart әlemdegi eng úzyn qúrlyqtaghy shekaranyng ótu sy­zy­ghyn anyqtaydy. Onyng úzyn­dyghy - 7591 shaqyrym. Búl shekara bizding elderimiz ben hal­qymyzdy aiyrmaydy, ol biriktiredi. Búl dostastyq pen tatu kórshilikting shekarasy. Biz Qa­zaq­standa delimitasiyalau tura­ly shartty bizding elderimizding arasyndaghy senim belgisi jәne bizding halyqtarymyzdyng ara­syn­daghy myzghymas dostyq retinde baghalaymyz. Onyng ýstine 2005 jylghy 2 jeltoqsanda Qa­zaqstan men Reseyde bir mezgil­de shartty ratifikasiyalau turaly zang qabyldandy. Resey Fe­dera­siyasynyng Preziydenti V.Pu­­tinning 2006 jylghy 12 qantar­daghy Qazaqstan Respub­likasyna sapary barysynda ratifika­siyalyq gramotalarmen almasu ótti jәne osy tarihy qújat qol­danysqa engizildi.

Qazaqstan Respublikasy men Resey Federasiyasynyng arasyn­daghy Qazaqstan - Resey memlekettik shekarasy turaly shart­tyng qoldanysqa engizilui Qazaq­stan Resublikasy aumaq shekte­rining halyqaralyq-qúqyqtyq resimdeluin zamanalyq manyzy bar dep aitugha bolady. Qazirgi uaqytta Qazaqstan Respublika­synyng TMD-gha qatysushy memlekettermen birge memlekettik shekarany demarkasiyalau ýderisi jýrip jatyr.

Memlekettermen memlekettik shekaranyng ótu syzyghy tura­ly kelispeushilik bolmasa da, demarkasiya ýderisi keyde  kýrdeli jaghdayda ótedi. Oghan sebep, úsaq kólemdi delimitasiyalyq kartalardan barlyq detalidar men jerlerding beder erekshelikteri, sharuashylyq nysandary men basqa da shekarany demarka­siya­laugha qatysty manyzdy ele­ment­ter óz kórinisin tappaghan. Shek qon kezinde tuyndaytyn qolay­syz­dyqty bәsendetu ýshin she­ka­ra­daghy eldi mekender hal­qynyng sha­ruashylyq, gumanitar­lyq jәne basqa da mýddelerimen sanasugha tura keledi. Shekara­nyng eki jaghyndaghy halyqtyng mýddelerin sheshu ýshin kór­shilermen kelisudi qajet etedi jәne ózara qolayly sheshim tabu kerek bolady.

Qazir is jýzinde Qazaqstan­nyng Týrkimenstanmen memlekettik shekarany demarkasiyalauy ayaqtaldy, Qyrghyzstan jәne Óz­bekstanmen demarkasiya ayaqta­lugha jaqyn. Resey Federasiya­symen júmys endi ghana bastal­dy. Shekara belgileri Atyrau, Batys Qazaqstan jәne Aqtóbe oblystarynyng aumaqtarynda ornatyldy. Búl júmys Qosta­nay oblysynda da bastaldy.

Vyacheslav GhIZZATOV, Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik shekarany demarkasiyalau  jónindegi ýkimettik delegasiyasynyng basshysy, Tótenshe jәne ókiletti elshi.

0 pikir