Júma, 19 Sәuir 2024
Janalyqtar 3265 0 pikir 1 Qarasha, 2011 saghat 07:57

Serik Júmabaev. Qatygezdik qanymyzgha sinip bara jatqan joq pa?

Abay OMAROV (kollaj)

Abay OMAROV (kollaj)

Qazir qoghamda ne bolmay jatyr? Adam óltiru, tonau, qaraqshylyq jasau, zorlau sekildi qatygezdik әreketterding barlyghy oryn aluda. Tipti ýlkenderdi qoyyp, jastardyng arasynda da bolmashy nәrse ýshin birin-biri pyshaqtap ketu, atyp ketu, asyp ketu sekildi jantýrshigerlik oqighalardy da jii estiytin boldyq.

Onymen qosa, pedofil degen jauyzdyq ta beleng ala bastady. Songhy eki-ýsh jylda qasiyetti dep jýrgen Týr­kistan qalasynyng ózinde auzynan ana sýti keppegen ýsh jas jetkinshek qyz zorlandy. Ol-ol ma, bir-eki apta ótpey jatyp Almaty oblysynda bes jasar úl bala zor­landy. Qazir búl iske qatysy bar kýdikti retinde Almaty oblysy Rayymbek audanynyng 23 jastaghy jigiti ústalyp otyr. Eng soraqysy, ol óz istegenin moyyndap, «ishimdik iship alghannan keyin ne istep, ne qoyghanymdy bilmeymin, ózim týsinbey qaldym» dep aqtaluda. Besikten beli endi shyqqan balany aiuandyqpen zorlau - búl qorlyq, sýiekke týsken tanba. Ata-baba tarihynda bolmaghan mún­day hayuandyq әre­ketter qaydan payda boldy? Qogham nege osynshama býli­nip otyr? Múny kópshilik últtyq tәrbiyeni bosansytyp, ekrandaghy jauyzdyq filimderdi kóptep kórsetuimizden dep jatady. Elimizding genetiyk-ghalymdary múnyng aldyn erterek almasaq, qazaqtyng últtyq genetikalyq jadyn oyatpasaq, ertengi kýni ýlken qauip tuyndauy mýmkin eken­digin aitady.

Qazir әlemning genetiyk-ghalymdary adamzattyng gene­tiy­kalyq kodynda auytqushylyq payda bolghanyn tilge tiyek etip jýr. Ártýrli poligondardyng kesirinen, «Bay­qonyr» gharysh ailaghy sekildi kosmodromdardyn, auagha uly gazdar bólip shygharatyn zauyttardyng sal­darynan adamzattyng genetikalyq qúrylymdary ózgerip, den­saulyghy men minez-qúlqyna әser etude.

Osy rette genetik ghalymdar adamnyng keybir qabiletterinin, mysaly, muzykagha, sheshen sóileuge, aqyndyqqa, matematikagha beyimdiligi jәne t.b. qasiyetteri túqym qua­laytyndyghyn anyqtaghan. Aytalyq, muzy­kagha qabilettilik әigili Bahtardyng әuletinde bolghan. Múnday mysaldardy ózimizding qazaq daryndylarynan da keltiruge bolady. Úly Abaydyng әkesi Qúnan­bay әuletinen taraghan úrpaqtardyng ishinde aqyndar, sazgerler, sheshen sóiley­tinder kóp bolghan. Olar: Qúnanbaydyng balasy, qazaqtyng jaz­ba әdebiyetining negizin salushy - Abay, ne­mereleri - Shәkә­rim, Ábdirah­man, Ma­gha­uiya, Aqylbay t.b. «Jogharydaghy qaty­gezdik әreketter de ertengi kýni qanymyzgha sinip, túqym qualauy ghajap emes. Biz kishkentay bala kórsek, «tpәi-tpәi, atasyna tartypty, aghasyna tartypty» dep, keybir minezderin, týr-sipatyn otbasyndaghy ýl­ken­derge úqsatyp jatamyz. Qazaqtyng «Bir úl bar atagha jete tuady, bir úl bar atadan kete tuady, bir úl bar atadan óte tuady» degen maqaly da teginnen-tegin aitylmaghan. Sondyqtan azghyndyqtyng aldyn almasaq, әkeden eki ese asyp týsetin jauyzdyq, qatygezdik jasaytyn úrpaq payda boluy әbden mýmkin» deydi genetik ghalymdar. Biz búlay jýre bersek, úrpaq auysa kele, býkil adamzat qauymy mutantqa ainalyp ketpey me? Mutasiya adamnyng jýike jýiesine, migha әser etetindikten, keleshek úrpaqtyng aqyl-oyy tejelip, kýshtiler әlsizge әlek kórsetip, qogham zany orman zanyna ainalmasyna kim kepil?

Baqytjan BEKMANOV, Jalpy genetika jәne sitologiya instituty diyrektorynyng orynbasary:

- Negizi, әke-sheshening keybir qasiyet­teri balagha beriletini ras. Intel­lek­tualdyq qabilet úrpaqtan-úrpaqqa tú­qym qualaytyndyghy dәleldengen. Oghan kýmәn joq. Mysaly, jastar 50 pa­yyz qabiletti ata-anasynan alsa, 50 pa­yyzyn qorshaghan ortanyng әserinen alady. Eger tekti úrpaqtyng túyaghyn últ­tyq baghytta tәrbiyelep, otanshyldyqqa bauly alsaq, ol baladan eshqashan qa­ty­gezdik shyqpaydy. Eng bastysy, tegi­miz­di, genimizdi taza ústasaq, balalarymyzdy últtyq tәrbiyemen tәrbiyelesek, onda bizding útarymyz kóp. Búl - mәse­lening jaqsy jaqtary ghana. Dәl osy sekildi qatygezdik, ashulanshaqtyq, kedir-búdyr minez de túqym qualaydy. Endi jaqsy qabilet atadan balagha be­rilgende, nege nashar minez túqym qua­lamasqa? Ol da - atadan balagha berile­tin belgilerding biri. Ony bólip-jarudyng keregi joq. Biraq búl jerde qorshaghan ortanyng da kóp әseri baryn úmytpagha­nymyz jón. Mәselen, ashulanshaqtyq, kýigelektik balanyng geninde bolsa, alayda syrtqy orta oghan jayly, jaqsy bolyp túrsa, onda ol minezder eshqashan syrtqa shyqpaydy. Al syrtqy ortada kýibeng tirshilik, úrys-keris kóp bolsa, onda nashar minezder de aktivtenip, óz yqpalyn kórsete bastaydy. Nәtiyje­sinde adam boyynda qatygezdik, jauyz­dyq payda bola bastaydy. Bizde, óki­nishke oray, auru týrlerining túqym qua­laytyndyghyn ghana zertteymiz de, al atadan balagha beriletin minezderding ishki faktorlaryna kóp jaghdayda ýnil­mey jatamyz. Sondyqtan úrpaqtan-úr­paqqa beriletin qabiletterdi de jan-jaqty ghylymy túrghydan zertteytin uaqyt jetti.

Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiy­mynyng zertteui boyynsha, ótken ghasyrdyng 60-jyldarynyng basynda qazaq últy «adamzattyng genomy» atanghan, yaghny eng taza qan qazaqtarda bolghan. Búl jeti atagha deyin qyz alyspau sayasatynyng ýlken jemisi edi. Kenes zamanynda elimizge araq-sharap aghyldy. Osylaysha, qazaq últy sau basyna saqina tilep aldy. Dәrigerlerding aituynsha, bizding qazaqtarda alkogoli-degidrogenaz degen ferment joq eken. Europa halyqtary, Ispaniya, Fransiya, Germaniya, Italiya, әri-beriden song kórshi Reseyding halyqtary alkogolidy ishimdikterdi ejelden iship keledi. Qúddy, últtyq susyndary tәrizdi. Sondyqtan da olardyng qandarynda alkogoli-degidrogenaz degen ferment kóp. Álgi ferment olardyng qandaryna týsken alkogolidyng uytymen kýresedi. Al bizde múnday ferment bolmaghandyqtan, bizding ishimdikten tabatyn auruymyz da, týrli qylmys ta osydan bolyp shyghady. Osylardyng sebebinen de genetikalyq qúrylymymyz búzylghan. «Qazaqta búryn-sondy qant diabeti degen bolmaghan. Qazir kóbeydi. Negizinen, búl auru genetikalyq qúrylymy búzylghan halyqtarda kóp bolady», - deydi dәriger-mamandar.

Jalpy, múny retke keltiru ýshin ne isteu kerek? Qatygezdikti qangha sinirmey, adamzat qauymyn apattan aman alyp qalu ýshin qanday әreketter jasaghan jón?

Ábdimәlik ÁBDIRAHMAN, islamtanushy:   

- Ol ýshin qazaq ruhynyng genetiy­kalyq jady, últtyq kody men dýniye­tanymyn, salt-dәstýr, әdet-ghúrpyn qay­ta janghyrtuymyz kerek. Sonday-aq ata-anamen qatar, pedagogter qauymy da ba­lanyng tilegin Qúdaydan súraghany abzal. Sebebi Múhammed (s.gh.s) pay­gham­barymyzdyng hadiysinde balasynyng tileuin tilegen ata-ana dúghalarynyng qabyl bolatyndyghy aitylghan. Pedagogter de Jaratqannan balalar ýshin tilek tilegeni dúrys. Kezinde tútastay bir qoghamdy jamandyqtan tyiyp, jaq­sylyqqa tәrbiyelegen hazireti Múham­med (s.gh.s) payghambarymyzdan alar ýl­gimiz kóp. Payghambarymyzdyng ómi­rin, bala tәrbiyesindegi isin kópshilikke nasihattauymyz qajet. Sonda ghana qo­ghamdy qatygezdikten saqtap qalamyz.

Bizding mindet - oy tastau, al onyng jýzege asuy qúzyrly organdar men әr adamnyng ózine baylanysty. Qalay desek te, qaty­gezdikting qangha sinbey, býkil adamzat qauy­myn apatqa úshyratpay túrghanda, múnyng aldyn alatyn kez jetti.

Avtor: Serik Júmabaev

http://www.alashainasy.kz/society/28674/

0 pikir