Júma, 29 Nauryz 2024
Ádebiyet 8007 0 pikir 29 Qantar, 2020 saghat 10:47

Núrhalyq Abdyraqyn. Zaual

(Ángime)

Qytaydyng bayyrghy astanasy Shiy-Ánning haq tórindegi tasqa aynalghan atty әskerler qosynyn tamashalaghan júrt top-top bolyp, Ertaydyng kóz aldynda san mәrte janardy. Qara marjandar, qoshqyl óndi, alasa boyly, shýnirek kózdiler. Kókshil sary, qonqaq múryn, jiyren shash sayahatshylardyng qatary qalyn. Onyng barlyghy qoldaryna aq tu, qyzyl tu, jasyl tu, tipti qara tu da ústaghan jip-jinishke aqsúr jýzdi jol bastaushy qytay qyzdardyng sonynda. Olar jaghy-jaghyna tiymey sarnaydy. Ertaydyng olarmen júmysy joq, ózimen ózi sóilesedi...

Qazylghan ordaghy adamdar beynesine qaraghan sayyn qarap, túnghyiyq túmangha shókti. Býgingi qytaydyng mýsindeu ónerin jana ghana kósheden kórdi, óte ebedeysiz, shabytsyz jasalghan tuyndylar qalanyng әr jerinde kózge salaq bolyp, әielding kómbede aghyp pisken nanynday Shiy-Ánning sәnin ketirip túr. Al múndaghy tasqa aynalghan adamdardyng mýsini tamasha. Keybiri sol beti qabaghyn shyta, sústy kelbetin búzbasa, keybiri pandana, manghaz beyne tanytady. Taghy bireuleri ózderining eren batyr ekenin aytqyzbay anghartady. Ár qatardaghy jasaqtardyng әskery dәrejesi teng emes ekenin kimderinen anyq bayqalady. Jer astyndaghy on myng jasaq beyne tiri adamday Ertaymen syrlasty, ol da tasqa ainalghan adamdargha qadala qarady, basqasha qúshtarlyqpen kóztikti... Ertay endi uaqyt (zaman) meken kedergilerin alyp tastap, basqa әlemge kirdi....

***

Qamys ýiding ortasynda alasa ýstel, shýmegining úshynan basqa jeri ystan kórinbeytin jalghyz shәugimning eki jaghynda, shashy appaq quday eki qart qaltyraydy. Tas tósekte, otyzdar shamasyndaghy jigit ayaghyn aiqastyra, jelkesine qolyn qoyyp shalqalap naghyz begzada keyipte jatyr...

 – Ýilensenshi, úlym!

 – Sender siyaqty kedeyshilikte ómir sýrgim kelmeydi, men ýlken bay bolghanda ýilenemin. Ol ýshin mening balam aldymen ýlken patsha bolady, solay meni baylyqqa jetkizedi.

 – Tәnirim-ay! Sen ýilenbey, balang qalay patsha bolady?  Sening teginde esh patshalyq joq, balang kimge múrager bolady?

 – Solay, patsha bolady, sizder týsinbeysizder.

 – Áueli ýilenshi, qalghanyn sosyn kórersin...

 – Joq, men ýilenbey-aq, mening balam patsha bolady. Sosyn ol meni baylyqqa jetkizedi, – dep ózimen-ózi sóilese, dalagha shyqty Ly Sy. 

Júrttan asqan jas súlugha jalghan begzadalyq tanytyp, eseppen tósekke tartty. Ayaghy auyr jas qyzdy keleshek patshanyng anasy bolaryna sendirip, patsha sarayyna jaqyn sayabaqqa san mәrte baryp, patshagha «au» qúrdy. Qorghan syrtynda jýrgen erke sylqymdy bayqaghan qatynqúmar patsha essiz ghashyq bolyp, nókerlerin jiberip súludy ishke alyp kirgizip, birden ózine jar etti. Kýni tolyp Ly Synyng balasy dýniyege keldi. Kәri patshasy «arghy betke» attandy da, Ly Synyng aram oiy jýzege asyp, balasy taqqa jayghasty. Sheshesin tyndaghan bala patsha, Ly Synyng óz әkesi ekenin bilmese de bas uәzirlikke aldy. Bar isti óz oiymen jýzege asyrghan Ly Sy әsker jasaqtap, soghysqa shyghyp, sol kezde qytay aspanynda әni әuelep túrghan Chu elin ә degennen jaulap aldy. Eli qúryghanda otanshyl aqyny Chýy Yuan My Lojiyang ózenine sekirip óldi. Basqa Qan, Uy, Jau, Chi, IYәn elderi Chudy baghyndyrghan Sin elinen qorqyp, tez jenildi. Osylay qytay aumaghynda eng alghashqy feodaldyq jana Sin memeleketi payda boldy. Arba joldar saldyryp, elaralyq qatynastar ornatty. Ortaq aqsha jasady. Ózara til týsinise almay, ortaq qytay jazuyn jasady. Basynda 120 taypa bolyp birimen-biri jaulasyp soghysqan, keyinnen b.e.b 335 jyly Afinada Aristoteli (Lykeion School) filosofiya mektebin qúrghan kezde, odan sәl búryn 356 jyly patsha Chy Veyding shyghysta ýlken bilim ordasyn saldy. Ol mәrtebeli saray dep ataldy. 

Búl mәrtebeli saray150 jylgha jaqyn júmys istedi. Onda týrli filosofiyalyq mektepterding basty ókilderi jinaldy, ol úzaq uaqyt boyy myndaghan danyshpandardy jinady, olardyng ishinde  ataqty Lau Zy, Kýng Zy, Mo Zy, Shýn Zy, Myng Zy, Han Fizy, Chun Yukýn, Zouyan syndy әigili ghalymdar boldy. Olar tabighat pen adamnyng baylanysy, zang men moralidyng baylanysy, sóz ben isting belgi etiyket shenberde bir jerden shyghuy, payda men mýdde mәselelerin sóz etti. Osydan song 7 elge aynalghan qytay, endi mine, bir memleket bolghanymen de alatayday taghy býlindi, el ishi birikpedi. Halyqtyng sanasyn jaulau ýshin ortaq iydeologya kerek ekenin týsindi. Oishyldardy  bir dastarqannyng basyna jiynap, kóldey araq pen tauday etke toydyryp aqyl-kenes súrady. Lauzyshyldar aspannan aqqan júldyzdarmen tildesip, adam ishki energiyasymen ómir sýru kerek, tabiyghatpen etene baylanysqa týsip, garmonikalyq kýy keshui tiyis dedi. Kýng Zyshylar Dau aghymyn teristep, meyir-shapaghatty dәriptep, halyq úyatpen óz minezin tizgindesin,  shenulikter moralidyq qaghidamen el basqarsyn dedi. Al zanshyldar Rujiyalyq aghymdy mensinbey, zanmen el basqaru ýrdisin dәriptedi. Memleketti bayytu ýshin egistik jer kólemine qaray, halyqqa salyq saludy úsyndy. Qarmaghyna birdene ilingendey bolghan Sin Shyhuang patsha halyqty diktatura arqyly basqarugha kirisip, salyq jiynaushylargha qarsy kelgender dargha asylady. Kóligi jolda qalsa, kez kelgen adamnyng kóligin alugha qúqyly dep erekshe qúqyq berdi. Biylikti bir jerge shoghyrlandyryp, memelekettik әskerdi óz qolyna aldy. Halyqty bir syzyqpen jýrgizdi. Ata jauy Ghúndardan saqtanu ýshin úly qorghandy saldyrugha kiristi. Eldegi týtin sany boyynsha júmysqa alty jastan alpys jasqa deyingi er adamdardy zorlyqpen aidady.

***

Kýieuin izdep Mynjiyang qyz jolgha shyqty. Aylar aunap, jyldar jylystady, ayaq-kiyimi tozyp, tabanynan qan saulap, qalyng adam júmys istep jatqan jerge keledi. Olar ýidey tasty arqalap ketip barady. 

– Fәng Chilyandy kórgendering bar ma? – dep ayqaylady. Biraq eshkim jauap bermedi, bir qart:

– Ana oqymysty jigit pe? – dep súrady. 

– IYә, iyә, sol! – dep Myng Jiyang quanyp ketti. 

– Ol ólip qalghan, Úly qorghannyng astynda kómilip jatyr. 

Múny estigen qyz kóz jasyn kóldetip ýsh kýn, ýsh týn jylady. Onyng kóz jasynan sel jýrip, Úly qorghannyng bir qabyrghasyn su shaydy. 

Qiyraghan jerden  kóp adamnyng mәiiti tabylady. Qaysysy kýieuining mәiiti ekenin bilu ýshin sausaghyn kesip, jylap túryp: «Eger sen Fәn Chilyang bolsan, mening qanym sýiegine sinsin, Fәn Chilyang bolmasan, qanym tórt jaqqa qashsyn», – dedi. Tamshylap aqqan qan sýiekke tamghan sayyn sindi. 

Qyzdyng jylaghanyn patsha estidi. Qyzdy aldyna shaqyrtty. Súlu qyzdy kórip, birden ózine kishi әieldikke alghysy keldi. Mynjiyang patshagha ýsh shart qoyady: «Teniz jaghasynan Úly qorghannyng bastalghan jerine deyin kempirqosaq tәrizdi úzyn kópir saldyr, mening kýieuime biyiktigi on metr, kendigi on metr eskertkish taqta túrghyz, mening kýieuimning jerleu rәsimin eldik dengeyde ótkizip ber, sonda men sizge әiel bolamyn», – deydi.

Jas kelinshekting aytqanyn búljytpay oryndaghan patsha әielge endi qolym jetti dep kerbezdenip alda kele jatty, Mynjiyang baysaldy keyippen onyng artynan erdi. Kópirding basyna kelgende búrylyp: «Ózinning ataq-danqyng ýshin kóp adamdy óltirdin, sóite túra, meni iyemdenging keledi» – dep, kópirden sekirip ketti. Osylay ataqty qytay qorghany halyqtyng kóz jasy men jigitterding sýiegimen qalanyp bitti. Endi patsha aspan men jerding Qúdayymyn dep ózin Sin Shy Huang Dy dep óz biyligining sheksiz ekening jariyalady. Janyna erekshe on myng atty әsker ústady. Betine qaraghandy jer astyna jiberdi. Jylaghan balagha patsha adamdary kele jatyr degende dereu toqtaytyn boldy. 

***

Osy qúdiretinen ayyrylmaudy oilaghan ozbyr patsha ólmeuding jolyn izdedi. Atasy Sin patshadan asqan qatynqúmar boldy. Ol ýnemi jas qyzdardyng buynan jasanghyratar dәri jasap, ólmeu ýshin jýz on tórt әielmen tósek janghyrtty, qyryq ýsh bala sýidi. Biraq patsha aynagha qaraghan sayyn ózinin  kýn sayyn qartayyp bara jatqanyn sezdi. Eldegi emshiler men dәrigerlerdi týgel jiynap olargha, meni qartaytpaytyn, ólmesting dәrisin jasandar, bolmasa sol dәrini tabyndyr dep tapsyrma berip, olardy kóp altyn-kýmiske qarq qyldy. Ólmesting dәrisin izdetti. Patsha ólmeytinine senip, quandy. Jyldar ótip tapsyrma alghan 410 adam patsha aldyna qayta keldi. Olar dәrini tappaghanyn aytty. Jymiyp tyndaghan patsha, aldyndaghy tamaq jep otyrghan tayaqshasyn syndyryp Ly Sygha iyshara berip, ornynan túryp dalagha shyqty. Asa jyly mәmile bayqatqan Ly Sy olargha sizder jyl boyy sharshadynyzdar dep taugha demalugha alyp baryp, sol jerde úiqyda jatqanda, týnde әsker kýshimen barlyghyn tiridey kómip tastady. Olardyng kitaptaryn tauday etip ýiip órtedi. Ózining óletinine endi sendi. Búl jalghannyng jalghan ekenin angharyp, óz qateligin tanyp  barmaghan shaynap qalshyldady. Ekinshi úly Udy taqqa otyra sala halqynyng arasyndaghy jas, alghyr oily qyz-jigitterdi jiynap, olargha ýlken dastarqan jayyp, sharapqa sylqiyta toyghyzdy. Mastyqtaryn paydalanyp, olardy týgeldey piship – erlerin әtek, әielderining ayaghyn buyp – tәi-tәy jasady. Artynsha ordagha qaldyryp, bar baylyghyn solargha júmsady. Ómir boyy olardy mәpelep baqty, eling ýshin ghylym-bilimmen aynalysyndar. Keleshek úrpaqqa tarih jazyndar dep tapsyrma berdi. Orda tarihshysy Sy Machiyan ýsh myng jyldyq tarihty tizbektep, әdeby jәne obrazdy týrde atty әskerding tasqa aynalghanyn talay ret jazsa da ertesinde dәl sol jeri óship ketip otyrdy. Ol tanghaldy, sóitip jýrgende, Ghúndardyng ordagha jasaghan bir retki shabuylynda qolgha týsip, zyndanda bes jyl otyrdy...

***

Qytaydyng shaghan merekesi bitip, azynaghan ayazdyng beti qaytyp, altynshy jougha iline kýn jylyndy. Halyqtyng shyn qamyn jegen kommunistik partiya júmysshy-sharualargha jan basyna qaray egistik jer bóldi. Endi tirlikke kirisu kerek. Qystyng qamyn jaz oilap, kýnning shyghuynan keshting batuymen talasa júmysqa jegilu, tumysynan enbeqor qauym ýshin qiyn emes-ti. 

Zauyt-fabriykanyng jenil júmysynda ómiri ótken IYang Jiydi aqsaqal da taymas baq, ketpes yrys bolghan «tayqazan»-nan qaghyldy, ol da enbekke jegildi. Jalghyz balasy otbasylyq shenberdi búzyp, kәri qúrlyqta shaldyng tili kele bermeytin ghylymy ataq alyp, sol jaqta qaldy. Shal balam әlemdik ghylymgha ýles qosuda dep maqtanady. Kempiri odan ne payda? Dep nalidy. Balasyn mýlde oqytpaghan kórshisine qyzygha qaraydy. Shaghanda túshpara jep, tuysqandar bas qosaqanda onyng eki úl, eki qyzy bala-shaghasyn alyp kelip, ulap-dulap, toylap otyrghanyn kórip, kózi qyzardy. Al búlar bolsa, balasynyng suretine qarap, kempiri ekeui býrisip jatty. Endi qartayghanda ózine tiygen jerge egin salu shaldyng moynyna mingen auyr jýk. Túrghysy kelmey, terezesin qansha býrkese de Shiy-Ánning kýni shaqyrayyp mazasyn әbden aldy. Amalsyz ketpenin arqalap, týski asyn alyp, atyz basyna keldi. Ómiri jer shúqyp kórmegen IYang Jiydi aqsaqal ketpenin aspandata kóterip bar kýshin sala qoyyp qaldy, ketpeni jerdi oiyp týsti. Arjaghynda bir adamnyng tóbesi kórindi. Shoshyghan ol, ayqaylaghan kýii ýiine tura qashty, zәre-qúty úshyp, ýiine әzer jetip, qyzuy kóterilip auyrdy. Kóz aldynan sol adam beynesi esh ketpey qoydy. Kózin júmdy boldy janaghy adam ýiine kelip otyrghanday boldy. Bir jeti kýndiz kýlkiden, týnde úiqydan ayyrylghan shal, kempirining aqylyn tyndap, ekeui atyz basyna bardy. Eger ol jyn bolsa, әldeqashan ketip qaldy, eger basqa bolsa túr dep ishtey esep jasady. Aqyryn baspalap qarap edi, ol әli qozghalmay túr eken. Dereu saqshy mekemesine baryp, bolghan jaydy jayyp saldy. Olar qaruly әskermen baryp qorshap aldy, esh qarsylyq bayqalmady. Tasqa aynalghan adamdar esh miz baqpastan búlargha qaraghan beti túra berdi. 

Kóne qytay tilin biletin Ertay әserler ruhymen әli tildesip túr... Kóne Mysyrda Músa payghambar zamanynda ózin qúday sanaghan Perghauynnyng atty әskeri Nil ózeninde túnshyghyp ólip, mәiiti esh mumiyasyz tasqa aynalyp, qúm arasynda týr-týsin adam tanyityn beynede saqtaldy. Onyng býgingi úrpaghy bizding kóshemizdede tolyp jýrgen Syghandar desedi bylayghy júrt. Al bizden 2237 jyl búryn ómir sýrgen ózin qúday degen Syn Shyhuang dәuirinde ómir sýrgen sonday bir noyandar, Mynjiyang qyzdy balyq jútqanda, olar shauyp kele jatqan jerinde tasqa aynalyp qatypty.

«Esikti jabamyz, shyghynyz» degen qytay jigiti iyghynan tartqanda baryp kesh batqanyn bilip tysqa shyqty. Kýn óz qyzyl shapaghy bar aumaqty qyzyl týske bólep batyp bara jatty. Býginge deyingi jazyqsyz qyrylghan adamdardyng qany auada qalyqtap kókte úshady, adamdar kýnasyn jasyratyn qaranghy týnge qamsyz enip barady....

Núrhalyq Abdyraqyn

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1578
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2277
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3594