Júma, 29 Nauryz 2024
Ádebiyet 9064 79 pikir 10 Qantar, 2020 saghat 14:54

Kózben kórmegendi sózben suretteu mýmkin emes

- Assalaumaghaleykum, ata!

- Uaghaleykumasalam! Áy, qay balasyn?

- Qazaqpyn ghoy, ata.

- Qazaq bolmaghanda, qalmaq emes shygharsyn.

- Qazaqpyn, qazaqpyn.

- Ruyndy súrap túrmyn, qyztalaq.

- Ru súramasanyz, basynyz auyra ma, aqsaqal.

- Jeti atasyn bilmegen jetesiz bireu me, myna neme?

Sózben yrghasqan ekeuine býkil el qarap túr. Eng qyzyghy, ekeui bir-birin jaqsy tanidy. Ana bayghústyng bar jazyghy osy toygha audannyng arghy basynan kele qalghany ghana. Aqsaqal sony paydalanyp, ru súrasu atam qazaqtyng salty ekenin eske salghysy kelgen synayly. Tәmam júrttyng aldynda bas salyp tergey jónelgeni jas jigitting qytyghyna tiyse kerek. «Qazaq bolmaghanda, qalmaq emes shygharsyn» degen sózdi aitqan shaldyng da tili ashylau ma, qalay.

Qalmaq!..

Qazaq ýshin osy sózding ayasyna kóp nәrse syiyp túr. Tarihty oqyp otyrsanyz, qalmaq bolmasa qazaqtyng basy birikpeytin siyaqty elesteydi. Óz basym tiri qalmaqty osydan otyz jyl búryn alghash ret Ashhabadta kórdim. Almatydan men barghan jiyngha, Elistadan ol da kelipti. Sol kezde syrtqy qalyby da, ishki mazmúny da bizding «Júldyz» jurnalyna úqsaytyn әdeby basylymnyng bas redaktory eken.

- Biz Qazaqstannyng ýstinen ótkende, súlu qyzdarymyzdyng bәrin sening atalaryng týsirip alyp qalghan, – dedi salghan jerden.

Sonda sol ekeumiz «Sen qalmaqsyn, men qazaqpyn» dep esh múqasqan joqpyz. Qayta basqalardyng arasynda bir-birimizdi búrynnan biletindey әjeptәuir shýiirkelesip qaldyq. Ekinshi joly qolynda kishigirim qúzireti bar bir kisige qatty isim týsti. Onyng ózi de qatty adam eken, aitqanyma kónbey-kónbey әreng kóndi.

Ekeumiz sol sharuany ayaghyna deyin tyndyryp kelu ýshin jolgha shyqtyq. Bir jaghymyz tau, bir jaghymyz jazyq dala. Onsha tanys bolmaghannan keyin әngimelesip te otyrghan joqpyz. «Ata-babamyz nayzanyng ýshymen, bilekting kýshimen qorghap qalghan qayran dalam-ay» dep oilap qoyam. Qasymdaghy kisining ne oilap otyrghany belgisiz, biraq ol da birese taugha, birese dalagha qarap keledi.

Osylay ýndespegen kýii eki taudyng arasyna kelip kirdik. Eki jaqtan qysqan taugha men de qaradym, ol da qarady. Men de birdene izdegendey boldym, ol da birdene izdegendey boldy. Búrylys-búrylystaghy jartastar bireu aldynnan atpen shauyp shygha keletindey әser beredi. Osy әserdi tiriltkendey, shynynda da bir salt atty bala aldymyzdan tasyrlata shauyp shygha kelmesi bar ma.

- Oi, atana nәlet, it qalmaq, – dedim tejegishti әreng basyp ýlgerip.

Tymyrayghan serigim betime jalt etip bir qarady da, tynq etip kýldi.

Onyng kónilin qalay aularymdy bilmey kele jatqan men de yghyna jyghyla kýldim. «Sharuamdy sheship alsam, kórmegenim sen bolsyn», – dep qoyamyn ishimnen. Biraq ol aldyndaghyday emes, maghan jylyúshyrap qarap, tili sheshilip әngime aita bastady. Ángimemiz jarasqan song jolymyz da qysqardy. Taldyqorghangha bardyq ta sharuany tastay ghyp bitirip, Almatygha qaytyp keldik. Kólikten týsip qoshtasarda ol әlgi bir sәtti esime salyp, esh renishsiz kýlimsirey til qatty.

- Men qazaq emespin, qalmaqpyn!

Al, kerek bolsa! Úyalghannan jerge kirip kete jazdadym. «Atana nәlet, it qalmaq» degen bizde sózding siraghasyna ainalyp ketken. Áytpese qazirgi zamanda onyng esh zili joq. Qayta qalmaq kórsek, kәdimgidey ishtartyp qalamyz. Ózderi birin biri tanitynday ap-az-aq halyq. Reseydegi Qalmaq avtonomiyaly respublikasynda 170 mynday, Qazaqstanda 73 myngha juyq, al qalghan dostastyq elderinde 190 myng shamasynda kórinedi.

Jonghar!..

Qazaq ýshin qalmaq pen jonghardyng kóp aiyrmasy shamaly. Birese qalmaqpen soghystyq, birese jongharmen soghystyq dep aita beredi. Jonghar dese jau alystan kelgendey bolady, qalmaq dese irgeden shapqangha úqsaydy. Áyteuir biz olarmen jýz jyl soghysyptyq. Arada jýz jyldyq soghys bolypty. Eger qazaq bolmaghanda, Jonghar atyrabynda jana imperiya boy kótermekshi eken. Odan Qytay da sekem alghan, Resey de qauip qylghan. Dala kentavrlaryn bir-birine qarsy qoyghan soghys sodan tuyndasa kerek. Aqyry jonghar memleketining jer betinen joyyluymen ayaqtalypty.

Biz sol Jonghar tauynyng say-salasynda óstik. Bala kýnimizde Jonghar tauynyng ar jaghynda dýnie joq sekildi kórinetin. Onyng biyiktigi aspanmen birdey. Qazir auyzdan týspey jýrgen Orbúlaq sol Jonghar tauynyng belomyrtqasy siyaqty. Shyn mәninde Jonghar tauy degen tau joq. Bizding jaqta Jonghar tauyn Arqas tauy deydi. Úly imperiya qúrmaqshy bolghan jonghardyng atymen atalyp ketken. Biraq migha sinip ketken ataudy sanadan júlyp alyp tastau mýmkin bolmay túr. Áytpese bizding audannyng aqyndary: «Arqas taudyng múzbalaq qyrany edim» dep jyrlauyn jyrlaydy-aq!

Arqas!..

«Kózimdi ashyp kórgenim Arqas tauym», – dep ólenge qosypty taghy bir aqynymyz Islamghaly Ýrkimbayúly. Bizding de kózimizdi ashyp kórgenimiz sol Arqas tauy. Kóz úshynda kólbep jatatyn Arqas tauyna qaramayyn deseng de qaraysyn, kórmeyin deseng de kóresin. Óitkeni ol moynyndy búrsang boldy, kólbep kóz aldynda túrady. Qysqasy, bizding bala kýngi әser boyynsha, Arqas tauy túrghanda, jarty aspan joq!

Sol Arqas tauynda Qazankól degen kól bar. Naghashylarymyz soghys jyldarynda Qazankólge qoy aidap barady eken. Sonda biyik asudan jýkterin qashyrgha artyp ótkizedi eken. Sebebi, ol jaqtyng biyik taularynan qashyr men qoy ghana jýre alady eken. Múny maghan kishkene kýnimde sheshem aityp bergen. Bergi bir zamanda otar-otar qoydy tikúshaqpen aparghan kezder de bolypty.

Bizding jaqtyng bir anyzy Qazankól, bir anyzy Barkórneu, taghy bir anyzy –Orbúlaq. Bәri osy Arqas tauynyng ishinde. Qabdesh aghamyzdyn: «Búl manayda biyik tau da joq. Qalyng qol Beljaylaudyng bel-belesinen shauyp óte bermey me?», – deytini osy jer, osy tau. «Apyr-ay, myna kisi bizding taudy kórmegen eken-au, kórse búlay aitpas edi», – dep oiladym.

Orbúlaq shayqasynyng 350 jyldyghyna ózi qatarly jazushylardyng bәri barghanda, ol kisi barmay qaldy. Beljaylaugha qaray bet alghan keruen, bizding auyldyng basyndaghy alyp aghashqa bir qantaryldy. Alyp aghashtyng juan dinine Shot-Aman Uәlihan aghamyz bastaghan bes-alty adamnyng qúlashy jetpey túrghanda, men qúlash jalghap jiberdim. Jeti adamnyng qúlashy әreng jetetin aghash ta beker jerge óspeytin shyghar.

Qazaqtyng ýlkeni de, kishisi de yrymshyl halyq qoy. Sodan-aq qasiyetti jerge kele jatyrmyz dep bәri bet sipasty. Osy aghashtyng bútaghynda oinap ósken mening de mәrtebem ósip qaldy. Keruen odan ótip, aldyn-ala týzelgen jolmen Kiytinge qúldaghanda eki qantaryldy. Sonda bir salqyndap alyp, odan song Shynyraudan ótip, Beljaylaugha qaray bettedi.

Shynyrau degen tau men tasty qashap jol salynghan bir asu. Osy asuda 350 jyldyqqa kele jatqan kishkene qorapty bir kólik ilgeri jýre almay túryp qaldy. Sonda ózi bizge naghashy bolyp keletin Tәley degen jigit kólikting donghalaghyna tas tireymin dep qaytys boldy. Shynyrauda onday oqighalar búryn da bolyp jatatyn dep estiytinbiz. Qazir ol asudy týzep, jónge keltirip qoydy.

Qabdesh agha aityp otyrghan Beljaylau Orbúlaqqa baratyn joldyng boyy ghana, Orbúlaq emes. 350 jyldyq osy Beljaylauda boldy, sebebi Orbúlaqqa elding bәri birdey shygha almaydy. Biz bir barghanda tau men tasqa orghyp shygha beretin úrshyqtay  UAZik artqa ketip qalyp, tasqa tirelip әreng toqtaghan. Qabdesh aghamyz osy jerdegi ordy jau qamap emes, ang qamap ústaytyn jer dep jazypty.

Bir jaghy at jýre almaytyn tereng shatqal, ekinshi jaghy úshqan qús óte almastay biyik tau. Arghy-bergi betti týgel kórgen jazushy búl jerdi de kórse, janaghy oiynan qaytuy mýmkin. Onyng nege olay ekeni turaly búryn talay jazyldy. Qabdesh agha joqqa shygharady, Beksúltan agha dәleldeydi. Ekeuiniki aitysa-aytysa jeke bastyng dauy siyaqty kórine bastaghany da ótirik emes. Men Qabdesh aghagha telefon soqtym da:

- Búl maqalany beker jazypsyz, – dedim. – Óziniz bilesiz, bizding audannyng aty әli kýnge deyin Panfilov. Audan atyn Orbúlaq dep ózgerteyik dep, endi soghan qol jetkize bergende birdene shyghady. Mәsele Elbasynyng aldyna deyin aparylyp, endi býgin Preziydentting de nazaryna úsynylyp otyr edi. Búryn da talay jazdynyz ghoy, kishkene shyday túrsanyz bolmas pa edi?

Efirde de, ómirde de birneshe mәrte súhbattasqan adamym. Sonyng bәrinde pikirimiz bir jerden shyghushy edi. Áyteuir aghamyz tura sóilegen son, biz de tura sóileymiz. Biraq búl maqalada dau aitqym kelip otyrghan joq. Daudy aghalarymnyng ózine qaldyrdym! Mening aitayyn degenim basqa nәrse.

Osy Qabdesh aghamyz ben Beksúltan aghamyz bolmasa, qazaqtyng mәselesinde keyde bas kóteretin de adam qalmaghanday kóretinimiz shyndyq. Qabdesh aghamyz últtyng joghyn joqtap qanshama daugha aralasty. Qazaqtyng taghdyryna qayshy keletin qanshama mәselege qasqayyp túryp qarsy shyqty. Sonyng bәri qúry atyn shygharu ýshin istelindi dep oilamaymyz.

Beksúltan aghamyz da basqasyn aitpaghanda, byltyr-biyl jana әlipbiyding kem-ketigi turaly kólemdi-kólemdi ýsh maqala jazdy. Ári-beriden song shala-sharpy dayyndalghan jana әlipbiyding qayta týzeuge jiberiluine sol maqalalar da tikeley yqpal etti. Endi bolmaghan song jana әlipbiyding balama núsqasyn jasaymyn dep, ózin qara júmysqa taghy jegip otyr.

Mine, osynday eki adam, bir keudeni kóterip túrghan eki qabyrgha siyaqty. Bir qyzyghy, ekeuining de keyingi kóterip jýrgen taqyryptary – Shynghyshan. Ekeui de «Shynghyshan turaly jazghan Tileuberdi Ádenayúlynyki óte dúrys» deydi. Ekeui de ýlken jiyndardyng ózin Shynghyshannyng jiynyna ainaldyryp jiberedi.

Biraq ekeuining arasyndaghy qyryq jylghy dau әli bitpegen siyaqty. Bayaghy aitylghan sóz qayta aitylady, bayaghy berilgen jauap qayta beriledi. Tipti songhy maqalanyng ishinde «rushyl, taypashyl» degen sóz de jýr. Qazaqtyng jan jarasy siyaqty osy sózdi basqasy basqa, ekeui bir-birining óte auyr qabyldaytynyn jaqsy biledi. Óitkeni olardyng ekeui de rudyn, taypanyng ghana ókili bolatyn qayratkerler emes.

Aghalarymyzdyng birin biri múnday jamandyqqa qalay qiyp jiberetini týsiniksiz. Osyndayda: «Aghalar-ay, Barynda az ghúmyrdy baghalamay, Abaysyz adaspandar bir-birinnen, Jaryqta jaynap túrghan samaladay», – degen әn keudende ózinen ózi bozdap qoya beredi. Búl joldardyng jalghasynda: «Bolghanda halyq teniz shalqyp jatqan, Ózdering shyryldaytyn shaghaladay», – degen sóz taghy túr.

Biz osy songhy sózge kóbirek jyghylghymyz keledi. Eki aghamyzdyng arasyndaghy daugha terendep barghymyz da joq. Biraq bir toqtam aitpasqa amal da qalmaytyn kez bolady eken. Onyng bir amaly Qabdesh aghamyzdy Orbúlaqtyng basyna arnayy shaqyryp aparu ghoy deymin. Orbúlaq qanday tau eken kórip, ondaghy halyq ne aitady eken bilip, olardyng anyz-әngimelerine de qúlaq týrip qaytqannyng artyghy joq-au. Bәlkim: «Osy kisining dau aityp  jýrgenine otyz jyl bolypty, bir aparyp kórseteyikshi», – demegen ózimizge de obal joq shyghar, kim bilsin.

Biraq bizding jaqtyng halqynyng Panfilov degen audan atyn Orbúlaq dep ózgertpey toqtaytyn oiy joq. Aspan tirep túrghan tauyndy attap óte salatynday alasa dese, oghan da moynyn aldyna salyp otyra bermeydi. Jelding ótinde, elding shetinde jatqan audan bir qaharmandyqty boytúmar etkisi kelse, oghan aidalada jatyp basqalar nege qarsy boluy kerek. Eger osydan otyz jyl búryn Orbúlaq shayqasy turaly mәsele osy audanda kóterilmegende, batyr babalarymyzdyng búl qaharmandyghy mýldem aitylmay qaluy da mýmkin edi ghoy. Shekara týbindegi halyqtyng osynday qaharmandyqty ýlgi tútqany, ruhynyng biyik bolghany memleket ýshin de kerek emes pe?!

Osynyng bәrin telefonmen aitqanymda, Qabdesh agham: «Ony qoyshy!, – dedi. – Mening dauym ol emes, anau «Týp-túqiyannan ózime sheyin» degen kitaptaghy aitylghan nәrseler». Men: «Onyng týbine kim jetipti, agha», – dey jazdap irkilip qaldym. Sebebi, odan beri búl mәsele ashyq ta, jabyq ta qanshama ret talqylandy. Eger Qabdesh aghamyz qayta qozghamasa, basqa halyq bayaghyda úmytyp ta ketti.

Al endi Orbúlaq turaly daudyng audannyng atyn qazaqshalaugha tiygizip jatqan ziyany orasan zor bolyp túr. Óz jerimizde túrghan tauymyzdyng Arqas degen atyn qalpyna keltire almay bir sharshasaq, audanymyzgha qazaqsha at beruge shamamyz jetpey eki sharshap jýrgenimizdi nesine jasyramyz. «Ózimiz qazaqpyz. Panfilov audanynda túramyz, Jonghar tauynyng etegin mekendeymiz» desek, myna zamanda ruhymyz  qaytyp kóteriledi?!

Sonymen birge myna bir ýsh nәrseni de atap aita ketkendi jón dep bildim. Birinshisi, qazaqtyng ýlken adamdary erge tiyisem dep, elge tiyispese eken. Ekinshisi, tarihtan dau shyqsa, ony ghylymy ortalarda ghana talqylap ýirensek  jón bolar edi. Ýshinshisi, osy aghalarymyzdyng dauy bizding buyngha auyspay-aq qoyghany jón-au.

Qabdesh Júmadilovting Orbúlaq turaly songhy maqalasy shyqqaly beri audan jaqtan habarlasyp jatqan men qatarly azamattardyng sózi de osyghan sayady. Jalpy, halyqtyng tilegin qaytara bergen de jaqsy emes. Qabdesh aghamyzgha aitarymyzdy aita otyryp, biylikke de osyny qúlaqqaghys etkimiz keldi. Asyly, ruhy biyik halyq  qana shekara týbinde týrli ekspansiyagha tótep bere alatynyn úmytpaghanymyz jón!

Jýsipbek Qorghasbek

Abai.kz

79 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1578
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2280
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3601