Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Óner 5388 15 pikir 5 Jeltoqsan, 2019 saghat 11:43

Ál-Farabiyden Dimashqa amanat....

                                                                       

Tekti atanyng balasy,

                                                               Elining qamyn jeydi.

                                                                      Teksizden tughan talasyp,

                                                                   Elining malyn jeydi..

                                                                                                         Halyq maqaly

Bizding zamanymyzdan búryn saq, ghún, keyin týrik, qypshaq babalarymyz әlemge adamy órkeniyetti úsynyp, adamzatty adamy ruhany dengeyge jetelep, әlem halqyna shalbar kiygizip, kólikke mingizip, ruhany qasiyetterdi sinirgen edi...

Býgin әlem býlindi. Qazirgi tanda әlemge órkeniyet pen mәdeniyet berip otyrghan Amerika men Europa әn, jyr mәdeniyet, adamnyng ruhany qasiyetterin emes, erkek pen erkek ýilenetinderdi "Joghary mәdeniyettilik, aq sýiektik" dep baghalap otyr. Erkegi kóilek kiyip, syrgha taghyp, shashyn boyaghan azghyndyq jaylap, halqy qaytadan jalanashtanyp, býkil adamy qúndylyqtaryn joghaltyp, jabayylyq dәuirge qayta týsip bara jatqanda, ghasyrlar qoynauyna ketken ata-baba ruhtary demep, Qúday Dimashty olardy azghyndyqtan qútqarugha jiberdi...

Muzyka tarihyn zerttep kórsen; ... Alghashqy notalar bolyp Grekiya, Mysyr, t.b. elderde muzyka jazuynyng әriptik, buyndyq, sandyq, grafiyk., t.b. týrleri paydalanyldy. Biraq olardyng eshqaysysy da muzykalyq dybys biyiktigi men sozylymyn naqty kórsete almady. Ghasyrlar boyy izdenister nәtiyjesinde, 17 ghasyrda Europada qazirgi nota jazu jýiesining negizi qalyptasty. 1700 jyldar shamasynda Pavel Diakon aty anyzgha ainalghan kórkem ónerding jebeushi qúdayy - əulie Ioannagha arnap ortaghasyrlyq katoliktik gimn jazghan. Sol gimnning alghashqy buyndaryn negizge alyp, XIH ghasyrda italiyandyq muzykant, teoretiyk, əri ústaz Gvido dAresso muzykalyq nota jazuyn damytty, deydi europalyq týsinik boyynsha.  Sodan beri muzykalyq  jeti dybys fortepianoda dybys attarynyng jýiesi kýni býginge deyin ózgerissiz keledi. Biraq, muzykanyng atasy Ál-Faraby ekenin auyzdaryna da almaydy....  Europada payda bolghan nota shirkeu әnderine arnalghan әri fortepioninagha negizdelgen. Europalyq saz aspaptary men shirkeu gimni qazaqqa qalay ýlgi bolady? Fortepiano, pianino naghyz qazaq әnderin oryndaugha sәikes kelmeydi. Pianinomen oryndap shygharyp jýrgen әnder  - qazaq әn әlemining arnasynan shyghyp, dýbәra muzyka qalyptastyrdy. Qazaq әnderin europalyq tar qalypqa salyp buyp, qysyp túnshyqtyryp keldik. Qazaqtar Resey otaryna ainalghansha, keng dalada shalqyp jýrip, alty qyrdyng astynan salghan әni sary dalada qalqyp túratyn edi. Resey otarlauymen qazaq halqynyng mәdeniyeti, sal-dәstýri, tarihy, tili men әni de búghaulanghandy. Qazaq ruhaniyatynan jalghyz әn ghana búghaudan bosap, Allanyng qazaqtyng mandayyna bergen arda úly Dimash qútqaryp әlemge pash etti.. 

..."19 ghasyrdyng ayaq sheninen bastap qazaq muzykasy shet el jәne orys sayahatshylarynyng nazaryna ilikti. P.Georgi, V.Andreev, V.Dobrovoliskiy, S.Rybakov, A.Levshiyn, A.Alektorov, M.Gotovskiy, R.Pfenniyg, A.Eyhgorn, N.Savichev, A. Bimboes sekildi shyghystanushylar qazaq muzykasy, onyng kórnekti ókilderi turaly tyng әri qyzyqty mәlimetter jetkizdi. A.V. Zataevich qazaqtyng muzykalyq folikloryn jinap, olardy notagha týsirip, jýieleude ýlken qyzmet atqardy, dep osy kýnge deyin bósip kelemiz. Aqan Seri, Birjan sal, Ýkili Ybyray, Mәdi, Múhiyt, Maylyqoja, Estaydyng әnderi mýmkin osylardyng arqasynda saqtaldy der. Saqtalsa saqtalghan shyghar, biraq keng tynysty, taza túnyq kýiinde emes. Saryarqanyng samalynday, syrdyng súlu synghyrynday, jetisuding qonyr ýnindey qazaq әnderin pianinogha әkelip tyqpalap naghyz qazaqy әnderining qúlaghyn kesip qúntityp, múrnyn kesip shúntityp, bútyn - bút qylyp basqa bir әuen, әn jolyna týsirip, qolyn kisendep, ayaghyn shiderlep tabighy әueninen aiyrdy. Batystyq shirkeu әnining notasy myndaghan jyldar qalyptasqan qazaq әnining keremeti, bolmysy joyylyp ornyna qarabayyr baryldaghan, daryldaghan basqa bir әuen qalyptasty. Qazaqqa europa notasymen ýiretip jana úrpaq joldan adasty.

Dimash tyndarmandary 11 milliardtan asyp, astronomdar bir júldyzgha onyng atyn berdi. Dimashtyng әni, dauysy, әn salu mәneri eshqanday әlemdik notagha, muzykalyq erejelerge, standarttargha sәikes kelmeydi de baghynbaydy. Álemdik әn ónerining qalyptasyp qalghan dogmalyq erejelerin búzdy. Aytqan әnining ishinde pop, rok, rep, opera, ariya, muzikl elementteri bolghandyqtan kez-kelgen әndi oryndasa әlemdik yqylasqa (hiytqa) bólenip, ol әndi eshkim qaytalap orynday almay otyr.  Dimashtyng әn salu mәneri әlem halyqtarynyng tanym-týsiniginde joghary baghagha iye. Onyng әnderin jiliktep, mýshelep beretin әlemde muzyka zertteushi, kompozitor, ónertanushy, saraptaushy muzyka mamandary tabylmay otyr. Býkil әlem elderining ozyq oily óner sýier úrpaqtary osy Dimash arqyly qazaqty tanyp, tilin ýirenip, әnin jattap, alty qúrlyq jastary onyng әnderine terbelip, balqyp, lәzzat alyp, raqat tauyp, jýrekterine quanysh syilap, 62 tamyryn iyitip, qúlay sýyde.

Túnghysh ghalamdyq dengeyde muzyka teoriyasyn jazdyryp Alla taghala bizge Ál-Farabiydi («Muzykanyng úly kitaby») bermese әlemning eng ýzdik birinshi «dauysy» qazaqtyng qara balasynan shyqpaghan bolar edi. Álemdik dәrejede Dimash qazaq mәdeniyetine, salt-dәstýrine sýienip, negizge alyp, әlemge ruhany adami, órkeniyet mәdeniyetin ýgittep, nasihattap, úsyna aldy. Halyq osy mәdeniyetti qabyldaugha dayar túr. Ol ýshin bizding memleket Dimashqa: Sybyzghy, quray-ysqyrghysh, ýshpelek, saz syrnay, ýskirik, tastauyq, ysqyruyq, úran, qamys syrnay, qos syrnay, qauyrsyn syrnay, mýiiz syrnay,  búghyshaq, kerney, sherter, dombyra, adyrna, shinkildek, orteke, ýsh ishekti dombyra, danghyra, kepshik, dabyl, dulygha, dauylpaz, shyndauyl, túyaqtas, toqyldaq, shyn, shanqobyz, asa tayaq, syldyrmaqty qamshy, qonyrau, saqpan, zyryldauyq, sazgen, jetigen saz apaptarmen jabdyqtalghan ansambl qúryp berui kerek. Bir qobyzben aq әlemning barlyq әnin, tabighattyng barlyq tylsym jaghdaylaryn, tirshilik januarlarynyng dauysyn salugha bolady. Osynday aspabymyz bola túra batystyn, ózgening pianinosyna, skripkasyna, saksafonyna, telmirip túramyz. Qazirgi tanda әlem halqy adami, ruhany tәrbiyege shóldep otyr. Olardyng shóli qanu ýshin әbden jauyr bolghan kýidim-sýidim әn kerek emes.. Mysaly; «Ata – anandy syila» siyaqty әndi myng qúbyltyp Dimash aitsa, birinshi islam әlemi baqyttan bastary ainalyp keter edi. Onyng aitqan әnderi qazirgi tanda әlem halyqtarynyng basyn qosyp bir arnagha, bir jýiege toghystyryp jatqanda Dimashtyng jana әlemdik notany qayta jazatyn kezi keldi. Dimashtyng dauysynda әn әueninde әlem halyqtarynyng ýni, әn yrghaghy bar. Álem halyqtary ýshin әn ónerinde Dimash arqyly jana ghasyry bastaldy. Qazaqtyng jauhar "Dadidau", "Samaltau "  әnderi әlemdi terbetude... Ál-Faraby ghúlama matematikalyq təsilderdi paydalanu arqyly muzykalyq dybystardy túnghysh ret qaghaz betine týsirip, notany alghash dýniyege keltirdi. Ol tek muzyka teoriyasyn ghana emes muzykalyq aspaptardy da qoldan jasap, sol aspaptarda keremet oinay da bilgen. Qazaq dombyrasyn dýniyege keltirgen úly babamyz Əbu Nasyr Ál-Farabi. Oghan birneshe ghylymy dəlelder, Faraby jasaghan muzykalyq aspaptar týri kuə. Onyng sheber oryndaushylyghy jóninde shyghys halyqtary arasynda kýni býginge deyin aitylyp jýrgen kóptegen anyzdar da bar.  

Dimash qazaq әnin búghaudan bosatty endi. Endi Ál-Farabiyding bastap jazyp ketken notasyn ayaqtap, әlem halqyna әlemdik nota jazyp bir syy jasaghany abzal...

Toghaybay  Núrmúratúly

Abai.kz

15 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2253
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3513