Beysenbi, 18 Sәuir 2024
Áne, kórding be? 6103 31 pikir 18 Qarasha, 2019 saghat 11:07

Úlyqtargha «Úly Dala» kerek pe?

Jaqynda әiteuir mazaqqa obekt izdegen kýlkishil júrtty mәz qylghan, әiteuir ókimetke shýilikkisi kelip túratyn yzaly aghayyndy "taghy aqsha jymqyrmaq bolghan ghoy, jýz million, oi, súmdyq-ay" dep kijindirgen, qalay degenmen de siltemesi ayaq astynan elektrondy BAQ, әleumettik jeli men men telegram, whatsup-ta ersili-qarsyly aghylghan bir janalyq boldy. Bylay qarasanyz, alyp bara jatqan dәnene joq. Mәdeniyet jәne sport ministrligi tarihiy-mәdeny eskertkishterge qatysty bir sharuagha jýz million tenge súraghan, ony Mәjilis tóraghasy synap tastaghan. Eki kýnning birinde bolyp jatatyn qatardaghy oqigha. Qatardaghy oqigha nege osynshama әngimege tamyzyq boldy deseniz, ministrlik konsepsiya jazugha arnayy top jaldaymyz, soghan tóleytin qarajat kerek dep týsindirgen siyaqty (mәjiliste týsirilgen viydeo sholudyng qysqa ýziginen sony úqtyq). Yaghni, resmy qújat tilimen aitqanda, tarihiy-mәdeny múranyng birynghay kompleksin әzirleuge osynshama qarajat qajet bolypty.

Álqissa, Mәjilis tóraghasy N.Nyghmatullin renjidi, viyse-premier ministr B.Saparbaev ministrlikting qateligi, kinәsi bar dep moyyndady, birinshi viyse-premier ministr әri qarjy ministri Á.Smayylov qysqarttyq, jýzdi otyz milliongha týsirdik dep mәlimdedi, ózine ortasha qyzmetkermin dep bagha bergen mәdeniyet jәne sport viyse-ministri E.Ramazanov (mәdeniyetti emes, sport salasyn qadaghalaytyn viyse-ministr) oilastyramyz, jasaymyz degen synaydaghy jigerli uәdesin berip tastady. Sonymen barlyq týiin sheshilgendey. Memleket qarjysy ýnemdeldi. Bәri oryndy. Bәri tamasha!

Degenmen osy ghibratly kórinisti syrttay qyzyqtaghan qaymana qazaq, bizding kónilimizde birtalay dyq qaldy. Eger әngime әdepki tújyrymdama (konsepsiya) turasynda bolsa, onda otyz million tenge - orynsyzdyghy óz aldyna, rabaysyz kóp shyghyn. Jәne búl - apparatynda, sodan song baghynyshty mekemelerinde kóptegen qyzmetkeri bar ministrlikting tikeley ózi atqarugha mindetti, ary ketse, birli-jarymdy ekspert tartumen ghana bitetin sharua. Eger shynymen osynday bolghan jaghdayda әlde on-on bes, әlde qyryq-elu bet tújyrymdama jazugha dәrmensiz tútas bir ministrlik nege qajet degen súraq tuyndaydy. Áuelde osylay oilaghanmen, tarihiy-mәdeny múra degen son, onyng ýstine osy salagha azdy-kópti qatysymyz bolghandyqtan, súrastyryp bayqadyq, mәsele kisi jaldap, konsepsiya jazdyruda emes siyaqty. Ministrlik elimizdegi tarihiy-mәdeny múranyng birynghay kompleksin, yaghni, bizding payymymyzsha, kónelikti eskertkishterding bir standartqa baghyndyrylghan mәlimettik bazasyn jasaqtamaq bolghangha úqsaydy. Al búl degeniniz - qyruar júmys. Osy rette qadap aitatyn mәsele - eshqashan, eshqanday ministrlikting qúramynda onday júmysty atqaratyn túraqty shtattaghy júmyskerler bolghan emes, bolmaydy da. Bolugha tiyis te emes. Nege? Endi osy kýrdeli súraqqa, bilimimiz jetkenshe jәne mýmkindiginshe, qysqa jauap beruge tyrysayyq.

Tarihiy-mәdeny eskertkishter degen - óte auqymdy úghym. Búl úghym ayasynda eng qasterli Qoja Ahmet Iassauy dýrbesinen bastap, tasqa qashalghan qadymy suretterge deyingi aralyqtaghy әr sipattaghy, san salaly eskertkishter tolayym qamtylady. Mәselen, sonyng ishindegi bir ghana sala - jartastaghy suretter, petroglifterdi alayyq. Qazaq jerinde kóne petroglifterding qanshama shoghyry bar hәm solardaghy tanbalardyng jalpy sany, mejelep bolsa da, qansha? Men bilmeymin. Eng kýidiretini - eshkim bilmeydi. Óitkeni tanbaly suretterding múqymyn zerttep, tanbalap, әrbireuin daralay ólshep-syzyp, naqtylap tizgen, sanaghan senimdi derek kózi, resmy katalog, basqasha aitqanda, qazirgi zamanghy talaptargha say jinaqtalyp, jýielengen mәlimetter bazasy joq. Tipti әbden tekserilgen dep sanalatyn, kezinde osy salany alghash qolgha alghan tәjiriybeli ghalym, ústaz Maksimovadan bastap, әr uaqytta Medoev, Mariyashev, Áubәkirovtar zerttegen, keyin Rogojinskiy arnayy, tolymdy alibom shygharghan Tanbalyda, myna Almatynyng týbindegi mәshhýr Tanbalyda naqty qanshama petroglif bar? Búrnada qanshasy tizimdeldi, býginde sonyng neshemesi saqtalyp qaldy, qanday suretterden airyldyq? Ýlken shatqaldaghy bәdizding sany 3000 suretting tónireginde degen jauap alasyz. Tap solay.  Dәlme-dәl, dóp derek emes. Dolbar. Búl eng kóp zerttelgen, YuNESKO-nyng әlemdik múra tizimine engizilgen Tanbalynyng jaghdayy! Eshkiólmeste 10 mynday deydi taghy bir derek. Qúljabasyda, Hantauda, Bayanjýrekte, Orta kónde, Arpaózende... Qaysysyn alyp qarasanyz da, osylay. Shamamen, boljaumen, tónireginde... Barlyq petroglifterining bireui tizimnen tysqary qalmay týgel, sapaly da aiqyn tanbalanghan, ghylymy túrghyda dәiekti katalogy jasalghan eshqaysysy joq. Al zerttelmegeni qanshama? Keremet zerdeli, izdengish, enbekqor adam, zoologiya professory marqúm Marikovskiy aqsaqal óz betimen dala kezip jýrip ashqan, kórgen, qarapayym fotoapparatqa tartyp alghan, bloknotyna suretin syzyp alghan tastaghy súlbalardyng ózi qanshama! Altay, Tarbaghatay, Shynghystau jaghyndaghy jaqpar tas, say salada túnyp túrghan bayyrghy beyneler jayynda sóz qozghamay-aq qoysaq ta bolady. Ilgeride klassik jazushy, ýlken ghalym M.Maghauin óz tughan óniri Shúbartaudyng Kópbeyitindegi ejelgi petroglifter turaly maqala jazdy, birqatar suretter jariyalady. Sodan beride sol jaqqa bireu elendep, izdep barypty degendi estimedim. Al Qarqaraly, Úlytau, Kishitau, Manghystau bettegi suret-syzbalardy kim tizimdepti? Aytpaqshy, sol әlemge әigili Tanbalymen bir ónirdegi  Qopada shashyrap jatqan sansyz tastyng betine bederlengen tanbalardy týgendegen taghy eshkimdi kórmedik. Ayta bersek, týgesilmes taqyryp búl.

Aqyry osy tarapta sóz qozghap qaldyq, endi sol petroglifterding qalay qújattalatyny, zertteu, týgendeu әdisteri jayynda, - arheolog-etnograf bolmasaq ta, mәdeny múra sonynda arhivte birtalay júmystana jýrip kónilge týigen, -  ózimizge belgili (al bizge belgisizi tym kóp dep bilemin) jayttardyng shet jaghasyn ortagha salayyq. Nege búlay tәptishtep otyrghanymnyng syry sóz sonynda belgili bolady. Búryndary bizde de bolghan edi, al әli kýnge shet elderde, basqasyn aitpaghanda, myna kórshi Reseyde petroglifterdi izdep tauyp, tanbalap, týgendeu maqsatynda kóp adamnan túratyn ekspedisiya shyghyp túrady dýrkin-dýrkin. Italiya, Germaniya, Norvegiya, Baltyq jaghalauy elderindegi jyldar boyy ýzdiksiz, túraqty týrde jýrgizilip kele jatqan zertteu júmystary turaly esepterdi oqysanyz, esinizge eshkimge kereksiz qalypta býlinip, joghalyp bara jatqan óz dalanyzdyng jәdigerleri týsip, sonshama bir qorlanu sezimin keshesiz. 19 ghasyrdyng sonynan bastap jýieli týrde zerttelgen, býgingi tanda 3D núsqalaryna deyin jasalghan Valkamonika petroglifteri ilkide 140 myng delingen edi, endi Italiya ghalymdary olardyng sany 300 myng dep otyr. Lazerli skanerleu barysynda bәdizderding birneshe  qabattasa týskendikteri anyqtalghan eken. Al 1994 jyly ghana Fransiyadaghy Pon Dark angharyndaghy ýngir ishinen Jan Mary Shove tapqan 300 petroglifti Fransiya kózining qarashyghynday saqtap, ayalap otyr. Ol ýngirge turisterding kiruine tiym salynghan. Jel men sudan qorghau ýshin arnayy qorghanys qondyrghylaryn ornatqan. Sol petroglifter turaly derekti filim týsirgen ataqty rejisser Verner Hersogke Fransiyanyng mәdeniyet ministri sanauly saghattargha ghana rúqsat etip, týsirilim barysyn ózi qadaghalaghan. AQSh – taghy Niuspeyper-Rok, Argentinadaghy Kuevadelas – Manos, Ispaniyadaghy Alitamira, Norvegiyadaghy Alita petroglifterin memleket kózding qarashyghynday saqtap otyr. Tipti, olardyng dәlme-dәl kóshirmelerin jasap qoyghan. Kóshirme jasau barysynda myndaghan jyl búrynghy bәdizder bederlengen tastardyng qúramyna deyin anyqtalghan. Qasymyzdaghy   Altaydyng Reseyge qarasty bóligindegi 15 shaqyrymdyq aumaqty alyp jatqan  petroglifter shoghyrlanghan jer arnayy qorghau aimaghyna ainalghan. Altay petroglifterin zertteytin ghylymiy-óndiristik ortalyq ta ashylypty. Bizde búlardyng birde bireui jasalmay-aq qoysyn... Tym bolmaghanda, sanyn bile almay otyrmyz ghoy..

Ózining ótkenine jýrdim-bardym qaramaytyn, kelesheginen ýmitti órkeniyetti elderde ekspedisiya qúramyna arheologtardan basqa osy iske mamandanghan suretshi, fotograf, jer jaghdayyn kәsiby zerdeleytin geodezist, kóne tanbalar shoghyrlanghan mekenning tura qay jerde, qay endik, qay boylyqta ekenin anyqtap, kartagha týsiretin topograf, kartograf, tipti arnayy dayyndyghy bar alipinister, taghy basqa mamandar kiredi. Adamdar tasityn, sonymen qatar jenil shatyr, qajetti qúral-jabdyq, azyq-týlik artqan jol talghamas myqty birneshe avtomobili bolady. Al qazirgi zamanda petroglifterdi naqty, senimdi týrde qújattau maqsatynda aerofoto týsiru júmystary jýrgizilip, landshaftyq karta jasalatyndyghy sebepti úshaq-drondar, olardy basqarugha mamandanghan operatorlar da qosylady eken ekspedisiya jabdyqtary men mýsheleri sapyna. Fotogrammetriyalyq modeldeu ýshin birge alyp jýretin quatty kompiuterler men kompiuterlik grafika dizaynerlerin jәne qosynyz. Óitkeni týpkilikti bolmaghanmen, әuelgi modeldeu júmysynyng birazy zertteu isterimen qabattasa, qatar atqarylady. Áldebir detalidi, mýk basqan, jaryqshaq týsken, suret ýstine basqa suret bәdizdelgen erekshelikterdi sol jerde qolma-qol aiqyndap, dәiektep alu ýshin. Senuge bolatynday 3D súlbasyn jasap alu ýshin. Lazerlik tәsil, yaghny lazermen skandau mamandary men jabdyqtary da osy sanatta. Osylargha qosymsha tanba qashalghan nemese súlba syzylghan tastyng bederin qolmen ústaghanday etip anyqtaudy kózdep, tas betine japsyrylatyn, sóitip bederli kóshirme alu ýshin qoldanylatyn arnayy kalika, arnayy mata, olargha kerekti arnayy súiyqtyqty da eskeriniz. Jaryq týsiru qúraldary, kólenkelegish, jaryq seyiltkish perdeler de osy qatargha ýsteledi.

Hosh, endi eki-ýsh kólikke tiyelgen osynshama adam oy jotamen on myng sureti bar dep boljanatyn Eshkiólmeste qansha apta nemese qansha ay tynbay enbektenip, sonshama suretti kóshiretinin esepteniz. Sodan keyin qazaqtyng úlanghayyr dalasynda taryday shashylghan petroglifti jartastar, shatqal, saylardy shyghystan - batysqa, týstikten - teriskeyge deyin sýzip shyghu ýshin dәl osynday qanshama ekspedisiya qajet bolar edi, sony shamalanyz. Keminde segiz-toghyz! Jәne bir emes, beri salghanda ýsh-tórt jyl boyy ýdere jýrgiziletin auyr júmys. Sonday júmys jýrgizuge әzirligi, biligi jetkilikti mamandar bar ma qazir? Qazaq saqarasyn qajymay, talmay, sharlap, sanaly ghúmyrlaryn, toqyghan, sinirgen bilimderin kóne jәdigerlerdi tanugha, tanytugha arnaghan, әli de enbek ýstindegi jan-jaqty bilimdar, sarabdal ghalymdar Ájighaliyev, Samashev, Tólebaevtardyng izin kim basady? Jәne osynday kýrdeli sharuany ýilestirip, josparlap, tynghylyqty jýrgizip otyrugha qay mekemening qauqary jetedi? Kóne jәdigerlerdi zertteytin zamanauy ýlgidegi qúral-jabdyq jetkilikti me? Qazir oblys ortalyqtarynyng barlyghynda bar, tipti keybir audan ortalyqtarynda ashylghan ólketanu múrajaylarynyng ishinde keregedey bolyp jatqan tastaghy petroglifterding synyqtaryn qay taudy qoparyp, qay tasty jaryp alyp kelgen? Tipti, myng jyldyq suretter qashalghan tas synyqtary jekelegen adamdardyng qoralary men aulalarynda shashylyp jatyr. Búl bir ghana tarap - petroglifterdi týgendeuge baylanysty mәseleler.

Al qiyan dala, qiyr tau betkeylerine qadalghan balbaldardy qanday ekspedisiya, qay uaqta joqtap, jolgha shyghypty? Men búl arada jekelegen әuesqoylardy, fotosuretshi, kinooperatorlardy aityp otyrghan joqpyn. Qazir kez kelgen jergilikti muzeyding albarynan kóresiz osynday balbaldardy. Kim qaydan alyp kelgen, balbaldyng alynghan jeri kartada belgilenip, qalay, qay tarapqa qarap túrghanyna, tóniregindegi nysandargha fiksasiya jasalghan ba, joq pa? Eshqashan jauaby tabylmaytyn, mәngi auada ilinip túratyn súraq!  Kýlbiltelemey, ashyq aitsaq, myndaghan jyl myzghymay túrghan balbaldy, - әldeqashan jer betinen kóship ketken babalardyng tanymy, senimi, etikalyq, estetikalyq prinsipteri haqynda amanat-sәlem jetkizetin ghajap jәdigerdi, - әlmisaqta tereng qazyp, myghym ornatylghan úyasynan talqanday syndyryp, suyryp alyp, sýirep әketu - bir qazaq qana emes, býtkil adamzat mәdeniyeti aldyndaghy qylmys. Áriyne, auyl, audan territoriyasyndaghy sol balbaldardy kóre qalyp, teraqsyp qazyp ala qoyghan әuesqoy tarihshy múghalimder, jergilikti pysyqtar qylmys jasadyq dep oilamaghany, kóldeneng payda kózdemegeni anyq. Kónil ýshin demesek, búdan nadandyqtyng auyr saldary jenildemeydi. Bir ghana mysal, mening tuyp-ósken jerim Semeyding Ýrjar audany aumaghynda, Tarbaghataydyng kýngey betinde Aq perili degen biyik bar. Sol biyikting tura úshar shynynda bir jaq shekesi ketilgen jalghyz balbal túr. Ary qaray etekkke taman birneshe balbaldyng opyrayghan orny ghana jatyr. Jergilikti azamattardyng aituynsha, 1990 jyldardyng basynda audan әkimshiliginde iydeologiya salasynda basshylyq qyzmette istegen bireu myng jyl myzghymay túrghan balbaldardy tau biyigine kótergish kran men shynjyr taban traktor shygharyp, yrghap-yrghap suyryp, audannyng ortalyq sayabaghyna dekorasiya retinde ornatyp qoyypty. Keyin «eren enbekpen» ortalyqqa әkelingen balbaldardy әrkim alyp ketipti. Estuimshe, nesheme yqylymnan aman ótip, bizding tәuelsizdik uaqytyna jetken sol balbaldar qazir әrkimderding aulasynda әrqily mindet atqaratyn zatqa ainalghan kórinedi. Al anau kýni býginge deyin Aq perilining biyiginde qyrghyn soghystan tiri shyqqan jalghyz jauyngerdey qasqayyp, shyghysqa qarap kýn salyp túrghan synyq balbaldyng shekesin shirene tartqan traktordyng temir arqany júlyp ketken kórinedi. Sóitip aman qalghan. Búl som tastan qashalghan, zamanynda babalarymyz mәngilikting simvolynday kórgen balbaldardyng taghdyr-talayy...

Al qam, shiyki kirpishten túrghyzylghan, әr qily tabighi, adamy sebepter saldarynan mýjilip, shógip qúryp bara jatqan kóne tamdar, dyn-keseneler ne kýide? Qanshasy túr qalqiyp, qanshasy ýiindige ainaldy?  Basqasyn qoya túralyq, sovet kezinde óz restavratorlarymyz bilgenin jasaghan, tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda týrik aghayyndar ong kónilmen, biraq tereng ghylymy dayyndyqsyz apyl-ghúpyl restavrasiyalaghan Iassauy kesenesining qazirgi jaghdayy neshik? Ishining bazdanyp, syz tartqany, kesene qabyrghasynyng astyna alty ghasyr búryn tóselgen gidroizolyasiyanyng paryqsyz býlingeni, qabyrghalardyng tabanynan joghary órlegen yza, túzdyng ortan belge jetip qalghany turaly jaysyz habarlar baspasóz betine әredik shyghyp ta jýr. Men bilgenning ózinde ministrler kabiynetine, birin biri auystyryp, kelip-ketip jatatyn ministrlerge talay hat joldandy. Shyqqan nәtiyje joq. Aghayynnyng kóniline qarap, qasiyetti dýrbening qúlauyn kýtkendey bolyp osylay otyra beremiz be, әlde saz balshyqtan túrghyzylghan ghimarattar jayyn jetik biletin irgedegi ózbek, alystaghy ýndi ghalymdaryn shaqyryp, naqty әreketke kirisemiz be? Al tastan qiilastyra qalanghany arqasynda ghana birshama saqtalghan kóne kýmbezderdi qaytemiz?

Jә, bir qayghy jýz qayghyny qozghaydy...Mәjilistegi kepke qayta oralayyq. Sonymen eger mәsele dәl osy túrghyda, alyp dalada shashyray ornalasqan eskertkishterdi týgendeu, saqtau  qamynda kóterilgen bolsa, onda Mahambet atamyz aitatyn "qatepti  qara nardyn" biri emes, jýzining beli kótermes búl iske otyz million, jýz million týgili, ýsh-tórt jýz million tenge de azdyq eter edi. Shyndyqqa jýginsek, jýz millionynyz - AQSh dollaryna shaqqanda qazir 250-260 myng dollardyng kólemindegi qarajat. Úly dala dep shirengende ýzengini ýze jazdaymyz, sol dalanyzdaghy myng jyldyq múqym tarihy jәdigerinizding taghdyry 250-260 myng kók qaghazgha tirelip túrsa, jaghdayymyz tym-aq ayanyshty eken. Al osynshama alyp sharuagha nebәri jýz million tenge súrap, úyat bolghanda, sol qarajatty nege súraghandaryna dәlel-tiyanaq taba almay qinalghan ministrlik turaly aitar tipten joq.

Taghy aitarymyz - osynsha kýrdeli búl mindet tipti de Mәdeniyet jәne sport ministrligining jeke qúzyryna berilip qoymasqa kerek. Mәdeniyet ministrligine degen alabóten renishten, ókpeden emes. Búl ýlken bilik, arnayy bilimdi ghana emes, ortalyq biylik kýshin qajetsinetin is - ejelden-aq salalyq ministrlikterding birnesheuine, sonday-aq jergilikti ókimet organdaryna birdey qatysty mindet. Sol sebepti eger bizding memleketimiz tarihiy-mәdeny eskertkishterding qamyn shyndap oilasa, Ministrler kabiynetining qasynan agenttik pe, komiytet pe, әlde basqa bir birlik pe, әiteuir derbes dәrejeli vedomstvoaralyq qúrylym jasaqtaluy kerek týbinde.

Áriyne, bizding býginde kóp júrt úmytyp ta ýlgergen bolmashy bir oqighadan tuyndaghan osynshama úzaq hәm kónilsiz kebimiz eshkimdi selt etkizbes. Degenmen, aitpasa sózding atasy óledi degenge kóre jazyp qoydyq. Kim biledi...

Bazarbek Atyghay

Abai.kz

31 pikir